ઈસ્તમ્બુલ ગુલાબકા પાની

સાસરામાં મારા શરૂઆતના દિવસો હતા. મારા મોટા જેઠ એક દિવસ બધાં બાળકોને ભગાં કરીને જાદુના ખેલ બતાવતા હતા. એ થોડી થોડી વારે ‘ઈસ્તમ્બુલ ગુલાબકા પાની છૂઉઉઉ...!’ બોલતા ને ગ્લાસમાંનું પાણી બધા પર છાંટતા, ત્યારે બાળકો ખુશ થઈ જતાં. મને પણ એ રમત જોઈને હસવું આવેલું પણ સાથે સાથે એ વાક્ય મગજમાં એવું ચોંટી ગયેલું તે, ઈસ્તમ્બુલનું નામ લેતાં આજે પણ એને શીર્ષક તરીકે મૂકવાનું મન થઈ ગયું. (કદાચ તમારા મગજમાં પણ હવે ભરાઈ જાય તો કહેવાય નહીં.)

ખેર, ઈસ્તમ્બુલ વિશે બધાંની એક જ ફરિયાદ હોય કે, ‘આટલા ઓછા ટાઈમમાં તો ઈસ્તમ્બુલ અડધું પણ ના જોવાય!’ એક જ શહેરમાં જ્યારે બધો જ ખજાનો ભર્યો પડ્યો હોય, ત્યારે આ બહુ સ્વાભાવિક છે. જો ફક્ત શૉપિંગમાં જ ટુરિસ્ટોને આખો દિવસ ઓછો પડતો હોય, તો બધી જગ્યાઓને ન્યાય આપવા, કંઈ નહીં તો એકાદ અઠવાડિયું તો જોઈએ જ. હવે એવા અલગારી મુસાફરો તો અલગ જ હોય, જે નિરાંતે બધે ફરે ને મન થાય ત્યાં ગાડું છોડે. અમારે તો અલગારી થઈને બધે રખડવું હતું, પણ મજબૂરીઓનું લિસ્ટ લાંબું હોવાથી ગાઈડ જ્યાં લઈ ગયો ત્યાં ફર્યા કર્યું. જોકે, જેટલું ફર્યાં ને જેટલું જોયું એટલું તો વરસો સુધી મમળાવવા માટે કાફી હતું. એક એક ઈમારતની કારીગરી બેનમૂન હતી, તો દરેક ઈમારતની અંદર ઊભા રહીને જે તે સમયને અનુભવવાની અદ્ભૂત પળો, ગાઈડના સતત ચાલતા પ્રવચનને લીધે શક્ય બનતી.

અમુક વાતો–ખાસ કરીને ખાસ નામો, મારા કાનમાં પડતાં જ મગજમાં ખળભળાટ મચાવતાં ને દિવસો સુધી યાદ રહેવાની કે મમળાવવાની મજાની ખાતરી પણ આપતાં. જ્યારે મોટા ભાગના નામો, કે એમની લાંબી લાંબી વાતો એક કાનથી ભરાઈને બીજા કાનમાંથી નીકળવાની પણ તસદી લેતાં નહીં. બહુ લોકોને મેં એક એક વસ્તુ, જેવી કે મહેલમાં તલવાર, ભાલા કે ઢાલની સામે બૂત બનીને ઊભાં રહેલાં જોયેલાં. ભાઈ, આ બધાં મ્યુઝિયમ ને મહેલ કંઈ નિરાંતે જોવાની વસ્તુ છે? આમ સરસર સરસર ચાલતાં ને સરસરી નજર નાંખતાં નીકળી જવાનું, ત્યાં વળી સ્થિર થઈને અચંબો પામીને બધું જોવાનું ને તેની ચર્ચા કરવાની! હવે આખી દુનિયામાંથી લોકો જ્યારે આ જ બધું જોવા ને માણવા આવતાં હોય ત્યારે મારે તો, મનમાં જ બધું સમજ્યા વગર કે બબડ્યા વગર છૂટકો જ નહોતો.

ઈસ્તમ્બુલની પહેલી ને વહેલી સવારે, નાસ્તોપાણી પતાવીને અમે પહોંચ્યાં, પંદરથી ઓગણીસમી સદી સુધી રાજ કરનારા ઓટોમન રાજ્યના સુલતાનોના ભવ્ય મહેલમાં. વહેલી સવારે જવાનું એક જ કારણ હતું–ભીડને લીધે થતી લાં...બી લાઈન અને એને લીધે થતા કંટાળા કે થાકથી બચી જવાય. સદીઓ સુધી આ મહેલમાં રહેનારા સુલતાનો કેવા ઠાઠથી રહેતા તે જોવા આ મહેલ જોવો જ પડે. સુલતાનએહમત વિસ્તારમાં આવેલો ટૉપકાપી મહેલ! મહેલની ચારે બાજુ વિશાળ આંગણ ને ફુવારાથી શોભતા બગીચાઓમાં ફરવાની મજા લેતાં લેતાં ગાઈડ અમને, સુલતાનોની પત્નીઓ માટે બનાવેલા ખાસ ભવ્ય અંત:પુર કે જનાનખાના બતાવવા લઈ ગયો. સુલતાનો ખાસ મહેમાનોનું પણ ખાસ ધ્યાન રાખતા, એટલે એમની સાથે બેઠક જમાવવાનો ખાસ ઓરડો રહેતો. આપણે ડ્રોઈંગરૂમ કે દિવાનખંડ કે હૉલ કહીએ તે જ. આપણે તો કંઈ ખાનગી વાતો કરવાની ના હોય એટલે ઘરમાં દાખલ થતાં જ મહેમાનકક્ષ રાખીએ. મહેમાન ના હોય ત્યારે, એ જ આપણો ભોજનખંડ કે સોફાશયનખંડ કે બાળકોનો અભ્યાસખંડ અને સ્ત્રીઓનો દૂરદર્શન ઉર્ફ મનોરંજનખંડ!

આપણે તો આપણાં ઘરનાં સુલતાન એટલે અસ્ત્ર–શસ્ત્ર સરંજામમાં જે કહો તે, રસોડામાં જ બધાં શસ્ત્રો સજાવી મૂકેલાં ને વધારાની કાતિલ કે મીઠી છૂરી કહેવાય તેને મોંમાં! બાકી તો, આપણી પાસે આખા ને આખા પટારા ભરાય ને મોટા ઓરડાઓમાં શોભામાં મૂકાય એવાં શસ્ત્રો ક્યાંથી હોય? અહીં તો લોકો, દરેક ઓરડામાં ધરાઈ ધરાઈને જોતાં હતાં, કાચના કબાટોમાં ને કાચની પેટીઓમાં ગોઠવેલાં ને ભીંતે ટાંગેલાં, અજબગજબના શસ્ત્રો! દરેકની નીચે સ્વાભાવિક છે કે, બધી વિગતો પણ હોય કે આ તલવાર ફલાણા સુલતાને, ફલાણી સાલમાં ચાર વાર હવામાં વીંઝેલી. આ ઢાલનો ઉપયોગ મોટા ભાગના સુલતાનો, એમની બેગમોએ ફેંકેલા વેલણોનો ઘા બચાવવા કરતા. મારા મનમાં તો આ બધાં શસ્ત્રો જોઈને આવા જ વિચારો આવતા હતા.

હા, રાજા–મહારાજા હોય કે સુલતાન હોય(બધા એક જ, ફક્ત નામ જુદાં), એટલે એમના શાહી ખજાના પણ હોવાના. અહીંનો ખજાનો જગતભરની સ્ત્રીઓને વધુ લલચાવતો એ કહેવાની જરૂર ખરી? ખજાનો જોયા પછી તો, આંખ સામે કલાકો સુધી અંધારું છવાયેલું રહે અથવા તો જાતજાતના રંગીન ઝબકારા જ દેખાયા કરે એમાં કોઈ નવાઈ નહીં. ઝવેરાતમાં જે કોઈ પથ્થરની, મોતીની, નીલમ ને માણેકની ગણના થતી હોય તે બધું જ અહીં જુદા જુદા સ્વરૂપે મોજુદ હતું. શરીરે સજાવવાના તો ખરાં જ પણ શસ્ત્રોને પણ હીરા–માણેકથી સજાવેલાં! આપણે છાપામાં સોના–ચાંદીના રોજ વધઘટ થતા ભાવોને જોતાં જ રહીએ ને આ અણમોલ ખજાનાઓ જોઈને તો બેભાન બનવાનું જ બાકી રાખીએ એવો ઝગઝગ ખજાનો.

આ ખજાનાનું મુખ્ય આકર્ષણ તે છ્યાંસી કૅરેટનો જમરૂખ કે પેર આકારનો નાયાબ હીરો! દુનિયાના કેટલાક શ્રેષ્ઠ ને કિમતી હીરામાં એની ગણના થાય છે. હવે આવો હીરો હોય એટલે એની પાછળ એની અજબગજબની વાર્તાઓ કે વાયકાઓ પણ હોવાની. એક વાર્તા મુજબ, મદ્રાસના કોઈ મહારાજા પાસેથી ફ્રાન્સના કોઈ ઓફિસરે એ હીરો વેચાતો લીધો હતો. (એટલે મૂળ તો એ હીરો આપણો જ કહેવાય, જે હાલ ઈસ્તમ્બુલના શાહી ખજાનાની શોભા છે!) જુદા જુદા હાથોમાંથી ફરતાં ફરતાં એ હીરો નેપોલિઅનની માએ ખરીદી લીધો. ને એણે ઘણો સમય એ હીરાને ડોકે સોહાવ્યો. નેપોલિઅન જ્યારે લડાઈમાં હાર્યો ત્યારે એને છોડાવવા માએ હીરો વેચવા કાઢ્યો. એક લાખ સોનામહોરો આપીને અલી પાસાના માણસે એ હીરો ખરીદી લીધો, ખજાનામાં જમા કરાવવા માટે પણ એની રાજદ્રોહના ગુનાસર કતલ થઈ અને એનો ખજાનો ઓટોમન સામ્રાજ્યમાં જમા કરાયો. આ બધી ચમકદમક પાછળ કેટલાં ખૂનખરાબા ને કેટલા નિ:સાસાઓ!

આ હીરાને પાછો ચમચી બનાવવાવાળાના હીરા તરીકે પણ ઓળખાય છે. ‘સ્પૂનમેકર્સ ડાયમંડ’. આ નામ પાછળ પણ વાર્તા તો હોવી જ જોઈએ ને? તો એક વાર્તા મુજબ, ઈસ્તમ્બુલનો એક માછીમાર યેનીકાપી નામની જગ્યાએ, કોઈ કામકાજ વગર જ દરિયાકિનારે ભટકતો હતો, ત્યારે એના એક હાથે આ કિમતી હીરો રેતીમાંથી ઉઠાવીને એના ખીસામાં મૂકી દીધો. થોડા દિવસ અજાણપણે બાદશાહી માણ્યા બાદ, હીરાની કિંમતથી બેખબર એ કોઈ ઝવેરીની દુકાને એ હીરો વેચવા લઈ ગયો. ઝવેરીએ એને હીરાની કિંમત ઝીરો બતાવી! વળતામાં ઉપકાર કરતો હોય તેમ કહ્યું, ‘હું તને ત્રણ ચમચી આ હીરાના બદલામાં આપું.’ માછીમાર હીરાના બદલામાં ત્રણ ચમચી લઈ ખુશ થતો ગયો. જ્યારે બીજી વાર્તામાં બહુ દમ નથી. કોઈ ચમચી બનાવવાવાળાને આ હીરો મળેલો એટલે એવું નામ અથવા હીરાનો આકાર ચમચી મૂકવાના વાટકા જેવો દેખાય એટલે આવું નવાઈનું નામ.

જે હોય તે, ત્રણેક કલાક મહેલમાં ચક્કર માર્યા પછી ને ખાસ તો ખજાનાથી અંજાયા પછી, પેટની ભૂખ સંતોષ્યા સિવાય છૂટકો નહોતો. અમે પહોંચ્યાં ટર્કિશ ફૂડની એક સુંદર જગ્યાએ, જ્યાંનું ભોજન? લાજવાબ! સુંદર ટર્કિશ ડેકોરેશનવાળા મકાનમાં ડાઈનિંગ ટેબલો પર ગોઠવાઈને મેનૂકાર્ડમાંથી જોઈને અમારે પહેલી વાર ઓર્ડર નોંધાવવાના હતા. રોજ રોજ બૂફેની એકની એક વાનગીઓથી કંટાળેલાં એટલે પહેલાં મેનૂ ને પછી ભોજન પર અમે રીતસરનાં તૂટી જ પડેલાં. બાસ્કેટમાં ગરમ ગરમ બ્રેડ, જાતજાતનાં સેલડ, બે–ત્રણ જાતનાં દહીં, પનીર ને ચીઝની છ–સાત વેરાયટી ને દાળ, ભાત સાથે બાફેલી પાલક, બાફેલા બટાકા ને વટાણા પણ પીરસાયાં. અમે પાલક મટર પનીર ને આલુ મટર પનીર મિક્સ કરીને બે શાક બનાવી કાઢ્યાં. ઉપર મસાલા છાંટીને સ્વાદિષ્ટ ભોજનની લિજ્જત માણી–બહુ દિવસે.

છેલ્લે, બધા ટેબલ પર ટર્કિશ મીઠાઈ બકલાવાની ડિશ સાથે, એક એક નાની વાટકી પણ બધાંની સામે મૂકાઈ. બકલાવા તો ખાન હૉટેલમાં ચાખેલી પણ વાટકીમાં શીરા જેવું શું હતું? એ તો ઘઉંના લોટનો શીરો હતો, જેમાં ખાંડની જગ્યાએ મીઠી દ્રાક્ષનો રસ નાંખેલો! અદ્ભૂત! અદ્ભૂત! આજ પહેલાં ક્યારેય આવો શીરો બનાવવાનુંય નહોતું વિચાર્યું કે કશે એનું નામેય નહોતું સાંભળ્યું, એટલે અમે તો શીરો ખાઈને તૃપ્ત, સંતૃપ્ત કે પરિતૃપ્ત જે ગણો તે થઈ ગયાં. ‘આવો સીરો તો આપણે બાપજિંદગીમાં હો કોઈ દા’ડો ખાધો નથી. આ લોકો હો સીરો બનાવે કે? નવાઈ કે’વાય! કેટલો મસ્ત!’ બીજી વાટકી મળે એની રાહમાં થોડી વાર અમે બેઠાં પણ શીરો તો લિમિટેડ જ હતો! ચાલો કંઈ વાંધો નહીં. નવી નવાઈના શીરાની એક મીઠી યાદ તો ઘરે લઈ જવાનાં તેના સંતોષ સાથે ઉઠ્યાં. એ શીરો ટર્કિશ ડીલાઈટ–‘લોકમ’ તરીકે ઓળખાય. જાતજાતનાં સીરપ ભેળવીને જુદા જુદા સ્વાદવાળી આવી કેટલીય સ્વાદિષ્ટ મીઠાઈઓ બને. વાહ! મજા આવી ગઈ. નામ જ એનું લોકમ, પછી ઓછી જ મળે ને?

તસવીરો ગુગલની મહેરબાની.

છેલ્લી વાર ઈસ્તમ્બુલ

‘આપણો કનક્કલેની ઓ’ટલમાંથી જવાનો ટાઈમ તો જાણે બો જલદી આવી ગીયો એવુ લાઈગુ! આઈવા હું, રી’યા હું ને અ’વે ચાઈલા હો! હવારથી વે’લ્લા ઊઠીને ફરવા નીકરી પડવાનું ને હાંજે થાકીને આવીને, ખાઈ–પીને હૂઈ જવાનું. નિરાંતે રે’વા તો મલે જ નીં. એકાદ બે દા’ડા વધારે રે’તે તો હારુ.’ મેં ઉદાસ થઈ અફસોસની શરૂઆત કરી, પણ મને સાથ આપવાને બદલે બંને બહેનો મને લેક્ચર આપ્પા બેહી ગઈ, એટલે મેં મનમાં જ બધું બબડી લીધું. દરિયાકિનારે હૉટેલ હતી ને રમણીય વાતાવરણ હતું. બે ઘડી દરિયાકિનારે બેસતે ને લહેરો સાથે બે વાત કરતે કે ‘ભાઈ, અમને તો તમારુ ટર્કી બો ગઈમુ. પાછા ક્યારે આવહું કોણ જાણે. હજુ ઈસ્તમ્બુલ જોવાનું હો બાકી છે પણ મને ખાતરી છે, કે તાં હો બો મજા આવહે. મારે અ’જુ રે’વુ છે. જવાનું બિલકુલ મન નથી થતુ પણ હું થાય? એટલા પૈહા નથી લાઈવા, ઘેરેથી હો મંગાવાય એવુ નથી તે તમે જાણે હારી રીતે. પણ તમે કેવી રીતે જાણે? તમે થોડા અમારા ઘરનાંને મળેલા છે? એક વાત ચોક્કસ છે પણ. અમે ઘેરે જઈને ટર્કીની બધી વાત કરહું ને એટલે એ લોકો હો, હો ટકા અંઈ આવ્વા હારુ તિયાર થઈ જ જહે. બસ, ત્યારે આપણે પાછા મળહું. તાં હુધી બાય બાય.’

બંને બેનોએ મને સમજાવી! ‘જો, આપણે કોઈ હો એટલા તાલેવાન નથી, કે મ’ઈનો હુધી આપણાથી ટર્કીમાં ધામા લખાય. એક કામ કરહું એના કરતા. આપણે બે–પાંચ વરહ કેથ્થે ફરવા નીં જહું, સોપિંગ બિલકુલ બંધ કરહું, કોઈના લગનમાં નીં જહું ને અડધા દા’ડા અપ્પાહ ખેંચી કા’ળહું. એમ જ હાદાઈથી ર’ઈને પૈહા બચાવહું તો કંઈ પૈહા બચહે ને બો બધા પૈહા બચાવીને પછી ખાસ અં’ઈ જ ફરવા આવહું બસ? નીં તો એક યુરોના આ બોત્તેર–તોત્તેર રુપિયા કાંથી કા’ડહું?’ આટલો બધો ભોગ આપવાનો વિચાર કરવો પડે એમ હોવાથી અને દિવસ લંબાવવાનું નક્કી કરવામાં, ત્રાજવાનાં બે પલ્લાંમાં ટર્કીનું પલ્લું તરત જ ઊંચું થઈ ગયું, એટલે તે ઘડીએ તો અમે પૈસા બચાવવાનો વિચાર પડતો મૂક્યો. રૂમ છોડવાની તૈયારી કરતાં કરતાં, રૂમને ને બાથરૂમને ત્રણેય જણે પોતાની રીતે ખૂણેખાંચરે નજર ફેરવીને ચેક કર્યાં. ક્યાંક કંઈ ર’ઈ ગ્યુ તો પાછા આવવાના કોઈ ચાન્સ નહોતા. ને હવે આપણને કોઈ પાસે કંઈ માગવાની તો શરમ જ આવે ને? તોય, બસમાં બેસતાં જ અંજુ બોલી, ‘હત્તેરીની! થેપલાનું પેકેટ તો ફ્રિજમાં જ ર’ઈ ગ્યુ.’

(‘અં’ઈયા કોઈને પૂછવું છે, કોઈ પાંહે થેપલા ઓ’ય તો?’ એ સવાલને મેં જેમ તેમ મનમાં ભંડારી દીધો.)

‘કઈ નીં અ’વે, બે દા’ડા જ બાકી છે. ચાલી જહે. આટલા દા’ડા થેપલાની મે’રબાની હારી ર‘ઈ જોકે.’ અમે બંને બોલ્યાં પણ સ્વાદપ્રિય અંજુને હવે બે લાંબા દિવસ થેપલાં વગર કાઢવાના વિચારે થોડી ઉદાસ કરી મૂકી. ખાન હૉટેલ છોડ્યા પછી વધારેમાં વધારે જો કોઈ ઉદાસ થયું હોય તો અંજુ. ભોજનના સ્વાદને બારીકાઈથી પારખનારને અગડમબગડમ ખાવાનું ચલાવવું પડે તે કેટલા દિવસ પોષાય? કોઈ ગુજરાતી ટૂર કંપની તરફથી આવ્યાં હોત તો? અહીં નાસ્તામાં અમે રોજ બધે પચાસ જાતનાં બ્રેડ જોયાં ને બે–ચાર જાતનાં ખાધાંય ખરાં પણ થેપલાંની તોલે કંઈ ન આવ્યું. હા, કાપાડોક્યામાં એક સાંજે, પૉટરી વિલેજની નાનકડી બજારમાં આંટો મારવા નીકળેલાં, ત્યારે ગરમગરમ બ્રેડની સુગંધે લલચાઈને અમે તરત જ એ નાનકડી બેકરીમાં પહોંચી ગયેલાં. તાજી, કાગળમાં વીંટેલી લાંબી બ્રેડની અમે રસ્તામાં ચાલતાં ચાલતાં જ્યાફત ઉડાડેલી તે સુગંધની યાદ હજીય મનમાં સચવાયેલી છે. જોકે, ત્યારે અમને બેને ચા–કૉફીની ખોટ પડેલી એટલે પછી બાકીની સૂકી બ્રેડ, બ્રેડશોખીન પારુલે ટેસથી પૂરી કરેલી.

ટર્કી દરિયાકિનારાનો દેશ, ટર્કી ખંડેરોનો દેશ, ટર્કી ઐતિહાસિક ઈમારતોનો દેશ, ટર્કીમાં બલૂનનું આકર્ષણ અને ટર્કી વિવિધ વ્યંજનોનો પણ દેશ! ઈસ્તમ્બુલ એટલે અસલનું કોન્સ્ટેન્ટિનોપલ! કોન્સ્ટેબલ ને ટિનોપાલ બોલતાં બોલતાં કોઈ અજબ મિશ્રણ બની ગયું આ તો! હજી જો ઈંગ્લિશમાં લખીએ તો યાદ ન રહે એવો સ્પેલિંગ બને. મેડીટેરેનીઅન સી! ઝડપથી બોલવામાં અચકાઈ જવાય, કે બોલતાં વાર લાગે એવા તો અઢળક સ્પેલિંગો અહીં ભરેલા છે. આપણે તો દરિયાનાં નામ પણ કેટલાં ટૂંકા જાણીએ! કાળો સમુદ્ર ને ભૂમધ્ય સમુદ્ર. હિંદ મહાસાગર ને અરબી સમુદ્ર. નામ પરથી જ અડધો ખ્યાલ તો આવી જાય. આપણે દરિયાની ખાડીને અલંકારિક ભાષામાં સામુદ્રધુની કહીએ! હજી અહીં તો, ડારડેનેલ્સના નામે ઓળખાય છે. ઘરે જઈને કહેવું હોય તો, આપણે આ બધાં લાંબા નામો થોડાં બોલવાના? આપણે તો જેમ બને એમ ટૂંકમાં વાત પતાવવા બેઠાં હોય ત્યાં, ને અડધાં તો યાદેય ના હોય.

દુનિયાની સાંકડામાં સાંકડી ચેનલ, જે એશિયન ટર્કી અને યુરોપિયન ટર્કીને જુદા કરે છે પણ આંતરરાષ્ટ્રીય અવરજવર માટે મહત્વની ગણાય તે ‘બોસ્ફોરસ’, કાળા સમુદ્ર અને મારમરા સમુદ્રને જોડે છે. (હવે મારમરા કે માર મારા તે નીં જોવાનું.) સવારે હૉટેલ છોડ્યા પછી બસમાં બેસતાં જ, ગાઈડે પોતાના ગુલાબી, ભરાવદાર ગાલોને વધારે ગુલાબી કરતાં, ખુશખબર આપતાં કહ્યું, ‘હવે આપણે ઈસ્તમ્બુલ જઈશું. ઈસ્તમ્બુલ જવા માટે આપણે વિશ્વપ્રસિધ્ધ ‘બોસ્ફોરસ’ પાર કરીશું.’ એના અવાજમાં કોઈ જુદો જ ઉમળકો ડોકાતો હતો. અલ્યા, તને હાની આટલી બધી ચટપટી થતી છે જવાની? તુ તો આટલા વરહમાં અ’જારો વાર ઈસ્તમ્બુલ ગીયો ને આઈવો ઓહે, તને હાની નવાઈ લાગતી છે? એ તો ધીરે ર’ઈને એણે શરમાઈને મમરો મૂઈકો, ‘મારી વાઈફ ઈસ્તમ્બુલ રહે છે. આવતી વખતે એને પણ થોડા દિવસ મારી મા સાથે રહેવા લઈ આવવાનો છું.’ આહાહા! આ તે માતૃભક્ત કે પત્નીભક્ત? ગાઈડ ટર્કિશ હતો અને પત્ની અહીં ટર્કીમાં પણ આ એશિયન કલ્ચર જોવા મળ્યું તેનો અમને આનંદ થયો. ઈસ્તમ્બુલ પાછું ત્રણ ભાગમાં વહેંચાયેલું. ઐતિહાસિક સુલતાનએહમત(અહમદ હોવું જોઈએ ને?) જે ગોલ્ડન હૉર્નની એક તરફ છે તો બીજી તરફ બેયોગ્લુનો મોજમસ્તીવાળો વિસ્તાર યુરોપની અસર હેઠળ છે. બોસ્ફોરસથી છૂટું પડેલું ઈસ્તમ્બુલ એશિયન રંગે રંગાયેલું છે. આ તો બધી ભૌગોલિક ફાળવણી, બાકી આપણા જેવા લોકોને આ બધી શી લેવાદેવા? આપણે તો, જે હોય તે ઈસ્તમ્બુલ એટલે ઈસ્તમ્બુલ.

ગાઈડે તો વાતવાતમાં અમને જોરદાર સરપ્રાઈઝ આપ્યું, જ્યારે અમારી વૅન કે ગાડી સીધી જ કિનારે ઊભેલી મોટી નૌકામાં સરકવા માંડી! ઓ બાપ રે! આ તો ફિલ્મોમાં ભજવાતું એકાદ દ્શ્ય હોય તેવું! કોઈ ગુંડાગૅંગની હોડીમાં અમારી ગાડીને ઉઠાવી લેવામાં આવી હોય તેવું જ લાગતું હતું. આટલી મોટી ગાડીમાં અમે બધાં બેઠેલાં ને પાછો બધાંનો કેટલો બધો સામાન! આજુબાજુ જોયું તો બીજી પણ કેટલીક બસ ઊભેલી જેના યાત્રીઓ સામાન બસમાં મૂકીને ઉપરના માળે જતા રહેલા. અમને પણ ગાઈડે કહ્યું, ‘જેને અહીં બેસવું હોય તે બેસે, ને ન બેસવું હોય તે ઉપર જઈને બેસે. ઉપર કૅન્ટીન પણ છે. હવે આપણે સામે પાર ઈસ્તમ્બુલ જઈએ છીએ.’ અરે વાહ! આ તો નવી જ સવારી ને નવો જ અનુભવ! પહેલાં બલુનરાઈડ ને હવે નૌકાવિહાર! છેલ્લી સફર તો યાદગાર બની જવાની. નીચે કોણ બેસે? ભાગો ઉપર.

બસમાંથી જેવાં ઉતર્યાં, કે ઠંડા પવનના સૂસવાટાએ અમને ધ્રુજાવી દીધાં. દરિયા પરના ઠંડા પવનનો સામનો કરતાં અમે ઉપર જઈ વહેલાં વહેલાં કાચની બારીવાળી કૅન્ટીનમાં હૂહૂહૂ... કરતાં ભરાઈ ગયાં. અમારા જેવા ઠંડીથી ગભરાતાં લોકો, ગોળાકાર કૅન્ટીનની સામેના પાટિયે બેસીને જતાં–આવતાં લોકોને જોતાં રહ્યાં ને ઠંડીની ઐસીકી તૈસી કરનારાઓ, ખાસ કરીને જુવાન છોકરાઓ ને છોકરીઓ, માથે સ્કાર્ફ કે ટોપી પહેર્યા વગર, બહાર ડેક પર ફરતાં રહ્યાં. મેં ને અંજુએ બહાર એક ચક્કર લગાવવાની કોશિશ કરી જોઈ પણ હાંજાં ગગડી જાય એવા ઠંડા પવને અમને પાછાં કૅન્ટીનમાં બેસાડી દીધા. પારુલ હિંમત કરીને બહાર એક બે ચક્કર મારી આવી. બાકી તો, ડેક પર ઉભેલાંઓને તો બહુ મજા આવતી હતી, તે જોઈને જીવ બળી જાય એવું જ હતું. બહુ નજીકથી ઉડતાં દરિયાઈ બગલાંને જુએ કે દરિયાની લહેરોને સડસડાટ કાપતી જતી નૌકાને જુએ? આહાહા! વાહ વાહ! એ લોકોની ખુશીના વિચારે અમે એક એક કપ કૉફી ને સૅન્ડવિચમાં સંતોષ માન્યો.

(તસવીરો ગુગલની મહેરબાનીથી)

‘પતલી ગલીથી પોલી ગલી–ગલ્લીપોલી’

ગલ્લીપોલી જતી વખતે તો નામ સાંભળીને જ મને હસવું આવી ગયેલું. આપણને તો સાંકડી ગલી ખબર, પહોળી ગલીય ખબર, ક્રિકેટની ભાષામાં કંઈ ગલી શબ્દ પણ ઘણી વાર સાંભળેલો, હવે વળી આ પોલી ગલી કેવીક આવતી હશે? એ તો પછી ખબર પડી કે, નામનો ઈતિહાસ તો કંઈક અલગ જ હતો.

ટ્રોયનો ઘોડો બતાવ્યા પછી ગાઈડ થોડો ગંભીર થઈ ગયેલો. ટર્કિશ લોકોના દિલોદિમાગ પર છવાયેલા, અને એમના ઈતિહાસમાં એમને ગોખાવાતા પહેલા વિશ્વયુધ્ધની દુ:ખદ યાદોને, ફરી ફરી કોતરવાનું ને ટુરિસ્ટોને પણ થોડા દુ:ખી કરવાનું કદાચ એને નહીં ગમતું હોય. તોય, યુધ્ધ દરમિયાન લાખો સિપાહીઓની કુરબાનીને અંજલિ આપવાની જગ્યા બતાવવામાં એ સ્વાભાવિકપણે જ ગર્વની લાગણી અનુભવતો. સૈકાઓ સુધી સમૃધ્ધિમાં લીલાલહેર કરતા ટર્કીની કૅનાલ પર કબજો જમાવવાની ખોરી દાનતે એકઠા થઈને ન્યુઝીલેન્ડે, ઓસ્ટ્રેલિયા, ગ્રેટ બ્રિટન, આયર્લેન્ડ અને બીજા અહીંથી–ત્યાંથી સૈનિકો ભેગા કરીને, ટર્કીનો દરિયાઈ માર્ગ કબજે કરવા હુમલો કર્યો હતો. ચાર વર્ષ સુધી ચાલેલા એ ‘ગલ્લીપોલી’ નામે ઓળખાતા યુધ્ધમાં બંને પક્ષના લાખો સૈનિકો માર્યા ગયા અને તેટલા જ ઘાયલ પણ થયા. એ બધાની યાદમાં એ જગ્યાએ, દરિયાકિનારે લાઈનસર સ્મૃતિચિન્હો બનાવવામાં આવ્યા છે અને મોટી દિવાલો પર નામ પણ કોતરાયાં છે.

યુધ્ધમાં તો કેવું હોય? મહિનાઓ સુધી એક જ જગ્યાએ ને એક જ પરિસ્થિતિમાં, ખાવાપીવાની પરવા કર્યા વગર લડવાની ને જીતવાની જ ચિંતા કરવાની હોય. પછી તે, બરફના ડુંગરો હોય કે દરિયાઈ ખડકોની આડશમાં બનેલી ખાઈઓમાં, ગંદા પાણીની વચ્ચે જાતજાતનાં જીવડાં કે જળચરોથી ને એમનાથી ફેલાતા રોગોથી બેહાલ થઈને પણ લડવાનો જુસ્સો જાળવી રાખવાનો હોય! ઈતિહાસ ન ગમવાનું કારણ આ પણ ખરું. વિજયના આનંદની પાછળ કેટકેટલી દુ:ખદ કહાણીઓ છુપાયેલી હોય! આપણી સાથે પણ જીવનમાં આવી હાર ને જીતની રમત ચાલુ જ રહેતી હોય ને? આપણે તો ઘરમાં બેસીને, બધું ખાતાં–પીતાં, સગવડો ભોગવતાં યુધ્ધનાં નગારાં વગાડવાનાં હોય. ઘણી વાર જીતવાનો આનંદ ઉછાળા મારે પણ હારવાનું દુ:ખ ન ખમાય એટલે ફરી યુધ્ધના નગારાં વાગવા માંડે. જ્યાં સુલેહ કે સંધિમાં પતતું હોય ત્યાં યુધ્ધ બહુ ઓછાં ટકે, પણ આપણા સિવાય કોણ આ બધું સમજે? ખેર, યુધ્ધની બહુ વાતો થઈ, હવે ફરી ગાડીમાં.

મેં પહેલી એવી જગ્યા જોઈ, જ્યાં એકદમ શાંત વાતાવરણમાં કોઈ અવરજવર કે કોઈ જાતના બીજા ઘોંઘાટ કે અવાજોની ગેરહાજરી હતી. હતો ફક્ત દરિયાના મોજાંનો ધીરગંભીર અવાજ. ગાડીમાં પાછા ફરતાં અમને ત્રણેયને એક જ વાત ખટકી અને કદાચ બધાને જ ખટકી હશે. પેલી ફોટાઘેલી જ્યાં ને ત્યાં દોડી દોડીને એના ઘેલાને, પોતાના અવનવા પોઝના ફોટા ખેંચવા બોલાવતી રહેતી. સ્થળનું મહત્વ કે ગાઈડની ગંભીરતા એને ક્યાંથી સ્પર્શે? બાકી તો, જેટલા ટુરિસ્ટો આવતા તે બધા ખૂબ જ રસપૂર્વક ફરી ફરીને બધું જોતા ને વાંચતા પણ ખરા. વર્ષ દરમિયાન લાખો લોકો ટર્કીની મુલાકાતે આવતા એટલે સ્વાભાવિક છે કે, અહીં પણ આવતા જ. ખાસ કરીને જે દેશોએ લડાઈમાં ભાગ લીધો હતો તે દેશના લોકોને તો ખાસ રસ પડે. જેવો આપણને જલિયાંવાલા બાગ જોવામાં રસ હોય.

હવે બાકી રહ્યું પરગમમ. પરગમમ શબ્દમાં કેટલા બધા શબ્દો છુપાયેલા છે! પર, મર, ગર, રગ, મગ, પગ, ગમ, મમ, રમ, પરમ, ગરમ, મરમ...આહાહા! મજા જ પડી જાય ને? હવે ‘પરગમમ’નો અર્થ વળી શું થતો હશે? પરગમમ એટલે ગઢ કે કિલ્લો. કિલ્લામાં દાખલ થતાં જ, રાજાઓની કબરોના અવશેષો જોવા મળે. જે શેષ નથી તેના નામે પણ અવશેષો! ખેર, ખાસ તો અહીં જોવા જેવું હતું પરગમમ થિએટર. દસ હજાર લોકોને સમાવતું દુનિયાનું એક માત્ર કપરા ચઢાણવાળું થિએટર! લગભગ અઢીસો મીટર લાંબું અને સોળ મીટર પહોળું તો એનું છાપરું બનાવેલું, હા ભઈ, પોર્ટિકો! એ જોઈને નવાઈ લાગે કે, એક બાજુ રાજાએ હજારો લોકોને થિએટરમાં કાર્યક્રમ જોવાની સગવડ કરી આપી અને પછી એમના જ તમાશા થઈ જાય એવું થિએટર કેમ બાંધ્યું હશે? એક પગથિયું ચૂક્યા તો સીધા નીચે. તોય એને જોવા ટુરિસ્ટોનાં ધાડેધાડાં! કેમ નહીં? દુનિયાની અજાયબીઓ જોવા તો નીકળ્યાં હોઈએ, ઘરની છોડીને.

પરગમમનું હજી એક આકર્ષણ હતું–ડાયોનાઈસસ ટેમ્પલ–રોમન ભગવાન ડાયોનાઈસસ–બૅકસ(બાકસ)નું મંદિર. પેલા થિએટરનો રસ્તો મંદિર તરફ જતો હતો. આ ભગવાન ખેતીવાડીના, વાઈનના ભગવાન હતા. દ્રાક્ષના મબલખ પાકે ત્યાં વાઈનની રેલમછેલ હતી. હિંદુઓમાં પણ દેવો સોમરસનું પાન કરતા તે આ હશે? કોણ જાણે. મંદિર પછીથી આરસના પથ્થરોથી બનેલું. જેવા સુંદર ગ્રીક ગૉડ, એવું જ સુંદર જોવાલાયક મંદિર. અહીં એવું કંઈ નહીં કે, મંદિરે દર્શન કરવા આવ્યાં, એટલે ઘરેથી કંઈ પૂજાનો સામાન કે ભેટસોગાદ લાવીને કે વસ્ત્રદાન કરવા જેવી કોઈ વિધિ કરવી પડે. ધારો કે, કંઈ ન લવાય ને ભૂલી ગયાં હોઈએ તો બહાર સજાવેલી ભીડભાડવાળી બજારમાંથી કંઈક ખરીદીને પણ ભગવાનને ભેટ ચડાવવાની એવો કોઈ નિયમ નહીં. જ્યાં નિયમ નહીં ત્યાં બંધન નહીં, એટલે દુકાનોની સદંતર ગેરહાજરી ત્યાં જોવા મળી. બસ, તમારી ફુરસદે મંદિરને, પ્રદક્ષિણા ન સમજીને એની ફરતે ફરી ફરીને જ્યાં સુધી મન ભરાય કે ગાઈડ બોલાવે ત્યાં સુધી જુઓ અને ખુશ થાઓ.

સવારથી સાંજ સુધીમાં ટર્કીના ઈતિહાસનું ભરપૂર પાન કરીને સાંજે સૌ હોટેલ ભેગાં થઈ ગયાં, બીજા દિવસે નવી જગ્યા જોવાની તૈયારી સાથે.

‘અ’વે કાલે કાં લઈ જહે? જરા કાગળ ખોલીને જોઈ તો લઈએ.’

‘ઓહ ઈસ્તમ્બુલ! આવી ગ્યુ છેલ્લુ સ્ટોપ?’ નામ સાંભળીને અમે ત્રણેય ઉદાસ થઈ ગયાં. કેટલી મજા આવતી છે આ ટૂરમાં! અ’વે બે દા’ડામાં ઘેરે પાછા! અ’જુ એકાદ બે દા’ડા લંબાઈ જાય તો કેટલુ હારુ!

 (તસવીરો ગુગલ પરથી લીધી છે.)