તમે યાદ આવ્યા

આજથી બરાબર ચાલીસ વરસ પહેલાં, આ જ દિવસે આપણે મળ્યાં હતાં યાદ છે ? મારા ઉપર બધાંની પસંદગીની મહોર લાગી ગઈ હતી પણ જ્યાં સુધી તમે મન ભરીને મને જુઓ નહીં ને પસંદ કરો નહીં ત્યાં સુધી આપણા સંબંધ પર મંજૂરીની મહોર ક્યાંથી લાગવાની હતી ? બધાં સાથે તો હું ઘણી સ્વસ્થ રહી શકી પણ તમારી સમક્ષ હાજર થવાની ઘડી આવી પહોંચી કે, મારા પગ પાણી પાણી થવા માંડ્યા. હૃદયની ધડકન ડબલ ફાસ્ટ ટ્રેન બની ગઈ હોય એવું લાગ્યું. આંખોની આગળ અંધારાં આવું આવું કરવા લાગ્યાં(મને અંધારાં બોલાવે...જેવું થવા માંડ્યું.) કાનમાં તમારા નામની ધાક પડી ગઈ. વિચારો થંભી ગયા. જીભ અંદર–બહાર જવાને બદલે તાળવે ચોંટી ગઈ. બસ, આ જ એ ઘડી હતી જેનો તમને ઇંતજાર હતો.(મને નહોતો ?)

ખબર નહીં કોણે તે ઘડીએ સહારો આપીને મને તમારી સમક્ષ હાજર કરી દીધી. મેં તો નજરો ઢાળેલી રાખીને પગના અંગૂઠાથી લીંપણ ઉખેડવાની કોશિશ કરવા માંડી કે, તમે (જાણી જોઈને) કરડા અવાજે બોલ્યા, ‘રે’વા દે, હજી કાલે જ લીંપાવ્યું છે.’ મેં ગભરાઈને પગ સીધો કરી લીધો. લીંપણની ડિઝાઈન પર અમસ્તી નજર ફેરવતી રહી. ‘અહીં પાસે આવ’ કહી તમે મને તમારી નજીક બોલાવી. મને લાગ્યું કે, હું બેભાન જ થઈ જઈશ. પણ તમે કેવો સવાલ પૂછેલો ? ‘રસોઈ આવડે છે ?’ આવો સવાલ પૂછવા નજીક બોલાવી ?

જોકે, આ જ પ્રશ્નની મને બીક હતી. મા કેટલા સમયથી કહેવા માંડેલી, ‘દીકરીની જાત છે, રસોઈ શીખી લે. એ શું આખો દિવસ ચોપડું પકડીને બેસી રહેવાનું. સાસરામાં બધાં મશ્કરી કરશે ત્યારે મા યાદ આવશે.’ ખરેખર, તમારા સવાલ પર મને મા...મા... કહીને ભેંકડો તાણવાનું મન થઈ ગયેલું. ધર્મસંકટ આવી પડ્યું. સાચું બોલું કે જૂઠું ? રાજા હરિશ્ચંદ્ર અને ગાંધીજીના સત્યના પ્રયોગો યાદ આવી ગયા. સાચું બોલું તો ઈજ્જત જાય ને બધાંની વચ્ચે ફજેતો થાય. ને જો જૂઠું બોલું તો ? ‘ચાલો, રસોડામાંથી બધા બહાર નીકળો. આજની રસોઈ આજના મુખ્ય મહેમાન બનાવશે.’ આવો ઓર્ડર જો છૂટે તો તો મારી ઈજ્જતનો ફાલુદો કે કચરો જ થઈ જાય ! મેં તો કહી દીધું, ‘આવડે છે, પણ તમારા જેવી નહીં.’

આવા સમયે વહેવારડાહ્યાઓ કે ડાહીઓ હાજર જ હોય. તરત જ મધ ટપકેલું, ‘કંઈ નહીં, એમાં શું ? અમે પણ કંઈ શીખીને આવેલાં કે ? ને કમુબહેન છે પછી જોવાનું જ શું ? તું તો આમ થોડા દિવસોમાં ઘડાઈ જશે, જોજે ને.’ એ સાંભળીને તમારું બોખું મોં મરક મરક થઈ રહેલું.

બસ, ત્યાર પછી તો આપણો સંબંધ પાંચ જ વરસનો રહ્યો પણ તે પછીનાં લાં....બાં પાંત્રીસ વરસો વીતી જવા છતાંય, આજે પણ તમે મને દરેક વાર તહેવારે ને સારે નરસે પ્રસંગે અચૂક યાદ આવો જ છો. શું આપણો સંબંધ એવો જ હોતો હશે ? યાદ છે ? મને પાપડ શીખવવા માટે જ, ખાસ વગર સીઝને પણ તમે પાપડનો લોટ બંધાવેલો ?

‘પાપડ લીલા જોયા ને તમે યાદ આવ્યાં,

જાણે સીઝનના પહેલા પાપડ વણ્યા હો માત !’

સવારના પહોરમાં એ બધાંનું છ વાગ્યે ઊઠી જવું ને આખા ઘરમાં લગ્નપ્રસંગ જેવી ધમાલ મચાવવી. ‘આજે પાપડ કરવાના છે’ની ધમકી હેઠળ પુરુષવર્ગને ઘર બહાર ધકેલી, સ્ત્રીવર્ગે યુધ્ધના ધોરણે વાડામાં મોરચો માંડવો. ખરું કહું તો, મને તો આ બધું બહુ વિચિત્ર લાગતું હતું. આ લોકો વેચાતા પાપડ લઈ લે તો શું થાય ? આ બધી ધમાલ કરીને, કચકચ કરીને, ઘરનાંનાં મન દુભવીને અને બાળકોને રડાવીને પાપડ કરવાનો શો અર્થ ? પણ નવી વહુએ જીભને વશમાં રાખવાની હોય ને હાથપગની કમાલ(કામ કરીને) બતાવવાની હોય. સારું હતું કે, મને રોટલી વણતાં આવડતી હતી એટલે આજુબાજુ પાપડ વણતી સ્ત્રીઓની કૉપી તો મેં કરી લીધી પણ તમે તો વહુને ટ્રેઈન કરવાની હોંશમાં ને હોંશમાં, સાંજ પડી ગઈ ને આજુબાજુની સ્રીઓ બહાનાં કાઢીને છટકી ગઈ તોય, એક કિલો પાપડનો લોટ બીજો બંધાવી દીધો ! મારા તો મોતિયા જ મરી ગયા. તે રાત્રે મારા સપનામાં તો પાપડનો લોટ ને ગુલ્લા, પાટલા ને વેલણ ને સતત ચાલેલી તમારી પાપડ–કૉમેન્ટ્રી જ છવાયેલી રહી. બીજી સવારે તો ચા મૂકુંને બદલે કેટલીય વાર, ‘પાપડ મૂકું ?’ બોલાયેલું.

બીજા દિવસે તો, આગલા દિવસને એક ભયાનક સપનું સમજીને ભૂલવા બહુ કોશિશો કરેલી પણ આજ સુધી પાપડ દર્શને જ, મને એ પહેલી સીઝનના પહેલા પાપડ યાદ આવી જ જાય ને સાથે મનમાં ગવાઈ જ જાય,

‘પાપડ વણું તો થાકી થાકી જાઉં ને,

પાપડ સૂકવું તો ઊડી ઊડી જાય.’

કવિ કલાપીએ કદાચ વર્ષો પહેલાં પોતાની સાસુ માટે જ (૧૦૦ ટકા) અથવા તો સ્ત્રીહૃદયની વેદના વ્યક્ત કરવા જ આ પંક્તિઓ રચી હશે. ‘જ્યાં જ્યાં નજર મારી ઠરે, યાદી ભરી છે આપની.’ એક નજર ઠરે ત્યાં એકલી એક જ યાદ નથી હોતી–આખી ને આખી યાદી(લિસ્ટ) જ હોય છે. દરેક વસ્તુ, જગ્યા કે જણ સાથે કોઈ ને કોઈ યાદગાર(!) પ્રસંગ તો સંકળાયેલો જ હોય.

ગૅસનો ચૂલો સાંભળું કે, (તમે) મને પહેલી વાર ચૂલે ચડાવેલી તે(તપેલી) અચૂક યાદ આવી જ જાય. પહેલી વાર ફૂંકણી લઈને ચૂલામાં ફૂંક મારવાને બદલે મેં બહારની રાખ પર ફૂંક મારેલી ને બધે રાખ રાખ થઈ ગયેલું–યાદ છે ? એ તો સારું કે, હજી રસોઈ બની નહોતી નહીં તો, તમે તો ડાયલૉગ જ મારત ને કે, ‘મેરી સારી મેહનત ખાકમેં મિલા દી.’

આજે તો પરિસ્થિતિ ઘણી જ બદલાઈ ગઈ છે પણ વર્ષો સુધી દરેક વહુ ‘સાસુ’ નામના કાલ્પનિક પ્રાણીથી ગભરાતી. કદાચ એટલે જ તમે મારી સામે ચશ્માંમાંથી જોતાં ત્યારે મને ડરાવતાં હો એવું જ લાગતું ને આજેય તમારા ફોટા સામે પણ નજર કરવાની મારી હિંમત નથી ચાલતી ! તમારી યાદને કારણે તમારી હાજરી આટલે વરસેય સતત અનુભવું છું. મેં તમને ક્યાં કહ્યું હતું કે,

‘જાવ છો તો જાવ, ભલે દૂર તમે જાજો,

બીજું કશું નહીં, બસ યાદ તમારી મૂકતાં જાજો.’

૧૫ મિનિટમાં કરવાનાં કામ

૧૫ મિનિટમાં તમે શું શું કરી શકો ?

આમ જોવા જાઓ તો આ પ્રશ્ન ઘણો વિકટ છે અને તેમ જોવા જાઓ તો આના જેવો સહેલો પ્રશ્ન કોઈ નથી. વિકટ એટલા માટે કે, ૧૫ મિનિટમાં કયાં કામ કરી શકાય તેનું જુદું લિસ્ટ બનાવવાનું ને તે બધાં કામ પંદર મિનિટમાં જ થાય છે કે નહીં તે જોવાનું અને ન થાય તો અફસોસ કરવાનો...અને એમાં જ પંદરના ગુણાકારમાં મિનિટો બગાડવી એ આપણને પાલવે ? નહીં જ વળી. એકાદ કામ કરવાનો કોઈ વાર નિર્ણય તો લઈ જુઓ–ફક્ત પંદર જ મિનિટમાં !

આ પ્રશ્ન સરળ એટલા માટે છે કે, આપણા મનમાં તરત જ સામે સવાલ ઊઠે કે, ‘ઓહો ! એમાં શું ? પંદર જ મિનિટમાં ને ? તમે ધારો તે કામ આપણે કરી આપીએ, બોલો.’ જાણે કે, પંદર જ મિનિટમાં ટ્રેન પકડી લઈએ, ધારેલા સ્થળે પહોંચી જઈએ, રાતે આકાશના તારા તોડી લાવીએ ને દિવસે હવામાંથી પ્રદુષણ ઝીરો કરી નાંખીએ ! કદાચ પંદર મિનિટમાં સરકારને ઉથલાવી નાંખવાની તાકાત પણ આવી જાય ! કરનારા તો પંદર મિનિટમાંય ઘણાં કામ કરી નાંખે પણ પણ માન્યામાં ન આવે, એટલે ચર્ચા કરીને ખાતરી કરવામાં પંદર મિનિટ બગાડવી પડે.

મારા વાંચવામાં હાલમાં જ એક આવું, પંદર મિનિટમાં શું શું કરી શકાય તેનું લિસ્ટ આવ્યું. લખનારે કે વિકટ પ્રશ્નનો ઉત્તર શોધનારે કેટલી શાં...તિથી સમય કાઢીને આ લિસ્ટ તૈયાર કર્યું હશે ?

ફક્ત પંદર મિનિટમાં....

સામાન્ય ઝડપે સવા કિ.મી. ચલાય. પેલા સવા રૂપિયાની જેમ શુકનનું સવા કિ.મી. ચાલવું ? એના કરતાં આખા આંકડા ગણવા સહેલા પડે કે નહીં ? દર પંદર મિનિટે સવા કિ.મી. ઉમેરતાં જવાનું કેટલું અઘરું પડે ? ચાલવામાં ધયાન આપવું કે સવા ને દોઢના સરવાળામાં ?

સામાન્ય ઝડપે ન ચાલવું હોય ને કંટાળો આવતો હોય તો, સાઈકલ ચલાવો. પંદર મિનિટમાં તમે ત્રણ કિ. મી. સુધી સાઈકલ પર ફરી શકો. જોકે, સાઈકલ ચલાવતાં પહેલાં તેમાં હવા ભરવી, સાઈકલને ઝાપટવી ને બબડતાં–કંટાળતાં તેની ચેઈન ને ઓઈલ ચેક કરવામાં કેટલો સમય જાય ? ફક્ત પંદર મિનિટ માટે આ મજૂરી કરવા કોઈ નવરું છે ?

ચાલવું નથી ? સાઈકલ પણ નથી ચલાવવી ? તો પછી વાંચવા બેસી જાઓ. પંદર મિનિટમાં તમે પાંચ પાનાં વાંચી શકશો. શા માટે પંદર મિનિટમાં પાંચ પાનાંની દાદાગીરી ? આજે વાંચવાનો ટાઈમ જ કોની પાસે છે ? એટલે જ તો આ લેખ બે જ મિનિટમાં વંચાઈ જાય એટલો જ લખ્યો છે. એટલી બે મિનિટ તો તમારી પાસે...

વાંચવાનું બિલકુલ નથી ગમતું ? તો પછી, ફક્ત પંદર મિનિટમાં તમે થોડી કસરત કરી શકો, પ્રાર્થના કરી શકો, કોઈનું ધ્યાન પણ ધરી શકો ! આ બધાં કામ પંદર જ મિનિટમાં કરવાં એટલે દેખીતી વેઠ ઉતારવી. જો તમે આ બધા પ્રયોગોમાંથી એકાદ પણ કરી ચૂકયા હો અથવા કરવાના હો તો, પંદર મિનિટ પર ધ્યાન રાખીને કરી જોજો. એકેયમાં તમને ધારી સફળતા નહીં મળે, બાકી તો જેવી તમારી મરજી.

આ બધાં વિચિત્ર કે નવાં કામને હાથ લગાવવાની બિલકુલ ઈચ્છા ન હોય તો તમને આવડતાં ને હાથે ચડી ગયેલાં કામ પંદર તો શું પચાસ મિનિટ સુધી પણ તમે કરી શકો છો. એ છે, ઘરની સાફસફાઈ, વાસણ માંજવાં, કપડાં ધોવાં, રસોડામાં કે ઘરકામમાં મદદ કરવી. તમે ચાહો તો, દરેક કામને પંદર પંદર મિનિટ પણ ફાળવી શકો અથવા ફક્ત પંદર જ મિનિટ મદદ કરવાનું નાટક કરીને ઘરનાંને ઈમ્પ્રેસ કરી શકો. ન કરવું હોય તો, પંદર જ મિનિટમાં બધું ઉથલપાથલ કરીને કાયમ માટેની કામકાજની મદદ પર ચોકડી મુકાવી શકો. જેવી તમારી આવડત !

છેલ્લું એક જ કામ બાકી રહે છે. તમે પંદર મિનિટમાં ડાયરીનું એક પાનું લખી શકો જો શોખ કે ડાયરી બચ્યાં હોય તો. એમાં પછી રોજના ખર્ચનો હિસાબ લખી શકો અથવા ભૂલાઈ ગયેલા પત્રલેખનની શરૂઆત ફરીથી કરી શકો. આ બધું લખ્યા પછી તેને વાંચવામાં બીજી પંદર મિનિટ બગાડી શકો. ચાલો, આ બધાંમાંથી કોઈ કામ નથી કરવું ? તો કરવું શું ?

મોબાઈલ, ટીવી અથવા પંચાતની સ્વિચ ઑન કરી દો. ‘પંદર મિનિટ’ શબ્દો જ તમે ભૂલી જશો એની ગૅરન્ટી.

મારી કેફિયત

ભૂતકાળની કેટલીક મહાન વિભૂતીઓમાંથી પ્રેરણા મેળવીને મેં પણ અમુક વાતોમાં જ ખોટું લગાડવાનું કે રિસાવાનું રાખેલું, જેથી પ્રસિધ્ધિ અને સફળતા બેય મળે. જેમ કે, લેખક બનવા બાબતે મારે ઘરમાં અને ઘરની બહાર ઘણી વક્રોક્તિઓ સાંભળવી પડેલી, પરિણામે નાછૂટકે મારે લેખક બનવું જ પડ્યું. બાકી તો, મોટું મન રાખીને હું રોજ ગાઈ શકી હોત કે, ‘સુખદુ:ખ મનમાં ન આણીએ.’ હોય કોઈનો સ્વભાવ એવો, આપણે ખોટું નહીં લગાડવાનું.

ધારો કે, આજનાં સંતાનોની જેમ હું મારા માબાપનું એક માત્ર લાડકું સંતાન હોત તો હું ચોક્કસ જ એક અચ્છી ગાયિકા હોત, નૃત્યાંગના હોત, ચિત્રકાર, કલાકાર કે વાર્તાકાર પણ હોત એમાં કોઈ શંકા નથી. (કારણકે આ બધી ટ્રેઈનિંગ તો મેં નાનપણથી જ લેવા માંડી હોત ને ?) પણ હાસ્યલેખિકા ? ખાતરીથી કહી ના શકું. કદાચ ઉચ્છલમાં ના રહેતી હોત તો આજે પણ આમાંથી કંઈક તો બની જ હોત. મારામાં લેખક બનવાના ગુણ કે અવગુણ પહેલેથી જ હશે, તો જ સોળમે વર્ષે લખેલી વાર્તા ‘અંત બદલો’ની નોંધ સાથે જાણીતાં વાર્તામાસિક ‘સવિતા’માંથી સાભાર પરત થયેલી. મતલબ કે વાર્તા તો સારી જ હતી પણ સાભાર પરતની ટેવ પહેલેથી જ પડવા માંડે તો ભવિષ્યમાં કામ આવે ! જેવી આજે બાળકોની ટેલન્ટ પારણાંમાંથી પરખાઈ જાય(ભલે કહેવત જૂની હોય) તેવી ત્યારે નહીં પરખાતી હોય. કદાચ એટલે જ એક ઊભરતી લેખિકા ભણવાનાં થોથાંઓમાં ખોવાઈ ગઈ. (બિચ્ચારી...!) પછી તો જમાનાના નિયમ મુજાબ સંસારચક્રમાં ઘુમતી થઈ ગઈ તે લખવાનું યાદ જ ન આવ્યું. કદાચ લખવા માટે વનમાં જવું પડતું હશે એટલે વનપ્રવેશના દરવાજેથી મારી લેખનયાત્રા શરૂ થઈ. એ તો વાંચનનો શોખ હતો તો લેખકનો આત્મા પણ જીવતો રહ્યો બાકી તો...

ભલું થજો એ શોખનું.

લગભગ વીસ વર્ષે ફરી લખવાનું શરૂ કર્યું. એમાં વાર્તા, જીવનપ્રસંગો, ધાર્મિક લેખો, વાનગીની રીતો અને મહેંદીની ડિઝાઈન પણ આવી ગઈ! મને પેપરમાં–મૅગેઝિનમાં નામ જોઈતું હતું. નાનકડા પુરસ્કારની ખુશી જોઈતી હતી. ‘નવનીત’માં પહેલો હાસ્યલેખ છપાયેલો ૧૯૮૨માં. ત્યારે ખબર નહોતી કે આને હાસ્યલેખ કહેવાય ! જેવા હાસ્યલેખો મેં જોયા હશે તેવું લખી મોકલ્યું હશે. જો નિયમીત લખે તો હાસ્યલેખક બની શકાય એવી સમજ કે એવું કહેવાવાળું કોઈ હતું ? ના, કોઈ નહીં. એ પછી થોડાં વરસે ‘સંદેશ’માં હાસ્યલેખનની સ્પર્ધામાં મેં ઘણાં ઈનામો મેળવ્યાં. પરિણામ ? કંઈ નહીં. કોઈને એમ ના થયું કે, આ બહેનને હાસ્યલેખિકા બનવાનો મોકો આપવો જોઈએ. તે જમાનામાં લોકોને એક જ પેપર વાંચવાની સારી ટેવ હતી. પણ અખબારોની અંદર અંદરની સ્પર્ધાએ મારું કામ આસાન બનાવ્યું. મને ગુજરાત સમાચારમાં રોજ રોજ હાસ્યલેખો વાંચવા મળવા માંડયા.

વળી અળવીતરા સ્વભાવે ખોંખારો ખાધો. ‘એમાં શું ? આવું તો મારાથી પણ લખાય.’ ને લખવા પહેલાં મેં બધા ગુજરાતી જાણીતા હાસ્યલેખકોને ધમકી આપી, ‘હું તમને હાસ્યલેખિકા બનીને બતાવીશ.’ આ તો મજાક થઈ પણ મેં હાસ્યલેખિકા બનવાની ઈચ્છા દર્શાવી. પછી તો, સામાન્ય નિયમ મુજબ કોઈ સ્ત્રીની અદેખાઈ એના પતિ સિવાય બીજો કોઈ પુરુષ કરે નહીં એટલે સૌએ રાજી થઈ, વાયા વાયા મા સરસ્વતીની કૃપા મારા તરફ મોકલી–હાસ્યલેખનની ગુરુચાવીઓ અને શુભેચ્છાઓ સહિત. અવારનવાર સૌનું માર્ગદર્શન અને પ્રોત્સાહન પણ મળતું રહ્યું.

એક સલાહ તો એવી પણ મળી કે, ‘હાસ્યલેખિકાઓની સંખ્યા ઓછી છે–બનશો તો ફાયદામાં રહેશો.’ મેં ઓછી સંખ્યા ને ફાયદો બે શબ્દો જ યાદ રાખ્યા ને ઝંપલાવી દીધું. હું કબૂલ કરું છું કે, મેં ત્યારે તદ્દન ઢંગધડા વગરના જ લેખો લખ્યા હશે, તો જ બધા તંત્રીઓ દિલગીરી દર્શાવીને લેખો સાભાર પરત કરી દેતા. આભાર તો મારે એમનો માનવાનો હતો ને માનું છું.

પછી તો લખવાનું, લખેલું વાંચવાનું, વાંચેલું ફાડવાનું, ફરી લખવાનું ને કવર રવાના કરવાનું એ જ મારો જીવનમંત્ર બની ગયેલો. છે...ક ૨૦૦૦ની સાલમાં ‘અખંડ આનંદ’માંથી પહેલા લેખ સ્વીકારનો જવાબ આવ્યો. મારી ખુશીનો તો પાર નહીં. જોકે, એ ખુશી અઠવાડિયું જ ટકી. એક પત્ર આવ્યો, ‘તમારો લેખ બીજા તંત્રીઓને પસંદ ન પડવાથી એનો સખેદ અસ્વીકાર કરીએ છીએ.’ (આવું લખતાં તો એમને પણ દુ:ખ થયું.) હવે ? અઠવાડિયાનો શોક પાળ્યો ત્યાં ફરી એક પત્ર આવ્યો, ‘અભિનંદન. તમારો લેખ સર્વસંમતિથી સ્વીકાર્યો છે. તમને પડેલી અગવડ બદલ ખેદ વ્યક્ત કરીએ છીએ.’ આ કોઈ અજબ જ પરીક્ષા હતી જેમાં હું પહેલાં નાપાસ જાહેર થઈ ને પછી ડિસ્ટિંક્શન મળ્યું ! જે હોય તે, લેખ છપાવાનો ને તે પણ ‘અખંડ આનંદ’માં ! વાહ ! એ લેખ તો મેં મારા બધા ઓળખીતા ગુજરાતી વાંચતાં લોકોને માથે મારેલો. એમાં પેંડા થોડા જ વહેંચાય કે, ‘હું લેખક બની, લો પેંડા ખાઓ.’ ખેર, એક વરસ સુધી મેં કંઈ જ ન લખ્યું. લેખક તો બની ગઈ ને ? હવે શું ? પણ મનમાં ફરી થયું કે, એક લેખ છપાયો એટલે હવે બીજો પણ છપાવો જોઈએ ને બીજે પણ. મેં બધે લેખો મોકલવા માંડ્યા. પણ એમ કંઈ લેખક બનાતું હશે ? સતત સાભાર પરતે મને પોઝિટિવ એટિટ્યૂડ શીખવ્યો. ટૂંકમાં, આવું બધું તો થયા કરે ને ચાલ્યા કરે. આપણે મગજ ગુમાવવાનું નહીં કે દુ:ખી થવાનું નહીં. આ અભિગમે જ મને હિંમત આપ્યે રાખી ને આખરે લેખક બનીને રહી.

લેખક બનવાનું ભૂત શું ભરાયું કે, હું તો રાત્રે મોડે સુધી જાગવા માંડી, સવારે કે મળસ્કે ચમકીને ઊઠી જતી ને દિવસ આખો પણ લેખના વિચારોમાં જ ખોવાયેલી રહેતી. પતિએ તો જ્યોતિષ કે ભૂવાને બોલાવવાનું વિચારેલું ! પણ બાળકો ? કહેવું પડે ! ‘મમ્મી, ફોરેનના મોટા મોટા લેખકોના તો પાંચસો–સાતસો વાર લેખ પાછા આવેલા. તું ચિંતા નહીં કર.’ હું ખુશ થતી. હાશ, મારો આંકડો તો હજી બહુ નાનો છે. જેમ જેમ લેખ પાછા આવતા, તેમ તેમ હું વધુ ઝનૂનથી હાસ્યલેખોનો અભ્યાસ કરતી. લેખની માંડણી, ગૂંથણી ને અંતનો તંત મૂકતી નહીં.

પરિણામ જે આવવું જોઈતું હતું તે જ આવ્યું. ‘કુમાર’ના હાસ્યાંકમાં અને ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ના નારીલેખન વિશેષાંકમાં એક સાથે મેળ પડ્યો. બંને લેખ સાસુના ! ‘શબ્દસૃષ્ટિ’માં તો વાર્તા પણ સ્વીકારેલી તોય એને પરત કરતાં તંત્રીએ કહ્યું, ‘હાસ્યલેખ વધારે સારો છે.’ ‘રસોડાની રાણી’ એ લેખે મને સાહિત્યજગતમાં જાણીતી કરી. જોકે, મારી પહેલી પસંદ તો વાર્તાલેખિકા બનવાની જ હતી. હાસ્યલેખિકા તો કૉલમ વાંચતાં હુંસાતુસીમાં બની બેઠી. મેં વાર્તાને દુ:ખી મને અલવિદા કરી. હશે, ચાલો. એમ તો એમ. એમ પણ સાભાર સ્વીકારનો દૌર તો શરૂ થઈ ચૂક્યો હતો.

બસ, ફક્ત ‘નવનીત’માં મેળ નહોતો પડતો. મેં તો દર મહિને બે લેખ ત્યાં મોકલવા માંડ્યા. સાભાર પરત થાય કે બીજા બે લેખનું કવર તૈયાર જ રાખતી, તે મોકલી દેતી. એ રમત બે વરસ ચાલી. આખરે લેખને ખાતર મારી દાઢે એનું બલિદાન આપ્યું ને મારો લેખ ‘દાંત પડાવવાનો લહાવો.’ તંત્રીના સુંદર પત્ર સાથે સ્વીકારાયો, તંત્રી પણ ખુશ. પછી તો, આંખ, પેટ અને દિલના ડૉક્ટર વિશે પણ લેખો લખ્યા. એવા જ બીજા લેખો પરથી તંત્રીએ શ્રેણી તૈયાર કરવા કહ્યું પણ જાત વગરની જાત્રા ખોટી. દર વખતે કોણ ડૉક્ટરના બિલ ભરે ? વાત ત્યાં જ અટકી.

વાંચને મારું ઘડતર કર્યું તો લેખને ઢગલાબંધ ઓળખાણો ઘેર બેઠાં કરાવી. એમાંથી સહૃદયી મિત્રો પણ મળ્યા. વાંચને મને વિચારતી કરી તો મારા લેખને લોકોને વિચારતાં કર્યાં. શરૂઆતમાં હું બીજા લેખકોના પુસ્તકોમાંથી લેખના વિષયો શોધતી. હવે લોકો સાથેની વાતચીતમાંથી જ શબ્દો કે વાક્યો લેખની પ્રેરણા બની રહે છે. સાહિત્ય પરિષદ દ્વારા ઈનામ મેળવનાર લેખ ‘પંજો’ની વાત કરું તો, મનમાંથી સ્પર્ધાની ભૂલાઈ ગયેલી વાત સ્પર્ધાના બે દિવસ પહેલાં જ યાદ આવી. ગભરાટ શરૂ ! ભાગ તો લેવો જ છે પણ શું લખું ? હાથના પંજા પર અનાયાસે જ નજર પડતાં હાથને ફેરવી ફેરવીને જોવા માંડ્યો. પંજો ! બસ, પંજા પર જ લખું. ને શરૂ થઈ પંજાકહાણી. પંજાનાં કામ, ખામી, ખૂબી ને રચના. શબ્દકોશમાં પણ પંજાને લગતી કહેવતો ને અર્થો ને જે મળ્યું તે બધું ભેગું કરીને પંજાને જીતાડી દીધો. મહેનત રંગ લાવી. (ત્યારે ગૂગલને જાણતી નહોતી.) પ્રભાતે નહીં પણ આ બે દિવસના કલાકોનું કર દર્શનમ્ ફળ્યું.

ઘણા લેખકો વિશે વાંચેલું કે, અમુક જગ્યા કે અમુક સગવડો હોય તો જ એ લોકો લખી શકે. કદાચ સ્ત્રીઓને એવી સગવડો મળે નહીં એટલે મેં પહેલેથી જ એવો કોઈ આગ્રહ રાખ્યો નથી. ઘરની બહાર હોઉં તો, ફક્ત કાગળ, પેન અને ચા કે કૉફી મળી જાય તો લેખ લખી શકાય. જોકે, ભૂખ્યા પેટે કે ઝોકાં આવે ત્યારે નથી લખાતું. ટેબલ–ખુરશી હોય તો ઠીક નહીં તો મોટી કડક પૂંઠાવાળી ચોપડી પણ ચાલે. ઘરમાં હોઉં તો કમ્પ્યુટર પર જ હવે લખું છું.

૨૦૦૦થી ચાલુ થયેલી આ યાત્રામાં મને લગભગ દરેક અખબાર અને મૅગેઝિનમાં લખવા મળ્યું. સૌ તંત્રીઓની દિલથી આભારી છું. ઘણી વાર તો નિયમોની બહાર જઈને પણ મને એમણે માર્ગદર્શન આપ્યું છે. અખબારોમાં કૉલમો મળી. અમદાવાદ–વડોદરાના લોકસત્તામાં ‘લપ્પન છપ્પન’ નામે કૉલમ ૨૦૦૫થી ચાલે છે. ગુજરાતમિત્રમાં ‘જિંદગી તડકા મારકે’ સાત વર્ષ અને ગુજરાત ગાર્ડિયનમાં સિંગાપોર તેમ જ કેરળ પ્રવાસકથા હપ્તાવાર રજુ થઈ તેમ જ હાસ્યની કૉલમ પણ થોડો વખત ચાલી. આ કૉલમોમાંથી પાંચ પુસ્તકો થયાં અને બે પ્રવાસનાં તૈયાર છે, (કોઈ છાપે તેની રાહમાં છું.) સિંગાપોર પ્રવાસના પુસ્તકની બે આવૃત્તિ થઈ ને એને જ્યોતીન્દ્ર દવે પારિતોષક પણ મળ્યું. એ પુસ્તક પર એક વિદ્યાર્થી શોધનિબંધ પણ લખે છે. મારાં પુસ્તકો વિશે જાણીતા વિવેચકો–લેખકોએ પ્રતિભાવરૂપે લેખો લખ્યા. ગુજરાત સરકાર તરફથી સન્માન થયું. આ બધું ક્યારેય નહોતું વિચાર્યું કે ક્યારેય નહોતું માગ્યું. આ બધી જાહેરાતનો હેતુ ફક્ત આનંદ વહેંચવાનો જ છે. (ભવિષ્યમાં કદાચ કોઈ પૂછે કે, લેખક બનવા કેટલા કિલો પાપડ વણેલા ? તો આ હિસાબ આપવા ચાલે, કે ભાઈ મહેનત કરે તો આ બધું પણ મળે. બીજું કંઈ નહીં. એમ પણ આનાથી વધારે બીજું શું જોઈએ ?)

જોકે, વાર્તા લખવાની ઈચ્છા આખરે પૂરી થઈને રહી. khabarchhe.com નામે ઑનલાઈન મૅગેઝિન શરૂ થયું તેમાં મને દર બુધવારે વાર્તા લખવાનું આમંત્રણ મળ્યું.

લેખક બનવાનો મોટામાં મોટો ફાયદો થયો હોય તો, જાત સાથે એકલાં રહેવાની મજા કોને કહેવાય તે ની ખબર પડી. મારા અંતર્યામી (સૉરી, અંતર્મુખી) સ્વભાવમાં પરિવર્તન આવ્યું. મારી જીભ જે પહેલાં મોંમાં રહેતી હતી તે છૂટી થઈ ગઈ ને કોઈ સામે બોલતાં કે સ્ટેજ પર ચડતાં ગભરાટ થતો તે હવે નથી થતો એમ નહીં કહું પણ ઓછો થાય છે. સૌથી પહેલી વાર સુરતના હાસ્યસંમેલનમાં લેખ વાંચવાનો મોકો મળેલો. સાહિત્ય સંગમના ભરચક હૉલમાં મોટા મોટા સાહિત્યકારોની હાજરી અને સ્ટેજ પર બકુલભાઈ, રતિલાલભાઈ, નિરંજનભાઈ અને બીજા લેખકોની સાથે મને બેસવા ને બોલવા મળ્યું તે મારા જીવનનો યાદગાર પ્રસંગ છે. ખૂબ જ ગભરાટ અને હાથપગ ઠંડા થઈ જવા છતાં મેં ધ્રૂજતાં ધ્રૂજતાં લેખ વાંચેલો ખરો. નવાઈની વાત કે, લોકોને ખૂબ ગમેલું ને તાળીઓ પણ પડેલી ! તે લેખની કમાલ જ હશે. (ભાષણના તો આવા દરેક પ્રસંગો યાદગાર જ છે.)

વર્ષો પહેલાં હું ખૂબ જ અંધશ્રધ્ધાળુ હતી. વાંચને મારા જીવનમાં મોટું પરિવર્તન આણ્યું છે. લોકો સાથે સદ્ભાવ અને શાંતિથી રહેવામાં માનું છું. દેવસેવા કરતાં માનવસેવામાં વધારે વિશ્વાસ છે. સલાહ ન આપવા બાબતે મેં જ હાસ્યલેખો લખ્યા છે એટલે બને ત્યાં સુધી કોઈને સલાહ આપવામાં સંયમ રાખું છું. ભૂલમાં જો સલાહ અપાઈ જાય તો સામેનાની માફી માગી લઉં છું, ‘સૉરી ભૂલમાં સલાહ અપાઈ ગઈ.’ સૉરી શબ્દ લોકોને બહુ ગમે એટલે ચાલી જાય.

આજ સુધી લોકો કહેતાં કે, ‘તમારા લેખો વાંચવાની મજા આવે છે. આજે હસવાનું ક્યાં મળે ?’ વગેરે. હું બહુ હળવાશથી એ વાતને લેતી કે એમાં હું કંઈ ધાડ નથી મારતી. કોઈ કવિતા લખે તો કોઈ વાર્તા. જેને જે આવડે તે લખે. મને બીજું કંઈ નથી આવડતું એટલે મેં હાસ્યલેખો લખવાનું ચાલુ  રાખ્યું તેનો ફાયદો તો મને પણ થાય જ છે ને ?

મારું નામ આપજો

‘તમે ત્યાં જાઓ ત્યારે એમને મારું નામ આપજો, તમારું કામ આમ ચપટી વગાડતાં જ થઈ જશે.’

‘મેં તો કેટલીય વાર ચપટીય વગાડી ને તાળીઓય પાડી પણ એ લોકો તો એક જ વાત કરે કે, ‘કોણ નારણભાઈ ? અમે કોઈ નારણભાઈને ઓળખતા નથી.’

‘તમે નારણભાઈ પેટીવાળા નહોતું કહ્યું ? હું બધે એ નામે જ ઓળખાઉં છું.’

‘તમારે પહેલેથી કહેવું જોઈએ ને ? હું તો દોશી દોશી બોલ્યા કરતો’તો પછી કેમ મેળ પડે ? તો પછી શું કરું ? કાલે પાછો જાઉં ? હવે નારણભાઈ પેટીવાળા કહીશ.’

‘હવે તમે માંડી વાળો ત્યાં જવાનું. હું એમની સાથે ફોન પર વાત કરી લઈશ. હાલમાં ત્યાં કોઈ નવું આવ્યું લાગે છે, બાકી મને તો ત્યાં બધા જ ઓળખે છે.’

‘મને બધા ઓળખે છે’ના વહેમમાં જીવતા માણસોનો તકિયાકલામ હોય છે, ‘મારું નામ આપજો.’ જોકે, આવા લોકોની વાત છેક ખોટી નથી હોતી. આજના જમાનામાં જ્યારે બધે પૈસા પછી, ઓળખાણની જ બોલબાલા હોય ને કોઈની ઓળખાણ, કોઈને ક્યારે ને ક્યાં કામ આવી જાય તે કંઈ કહેવાય નહીં, ત્યારે કોઈનું નામ આપવાથી જો કોઈનું કામ થઈ જતું હોય તો એમાં બીજા કોઈનું શું જાય ? ભલે ને પછી એ કામ કોઈ બીજા કે ત્રીજાનું નામ આપવાથી પણ થયું હોય ! હવે તો બધે પૈસાની જ ઓળખાણ પહેલાં ને નામની ઓળખાણ પછી ચાલે, છતાં બિચારાં નામભૂખ્યાં લોકો તો એમ જ કહેવાના ને કે, ‘મારું નામ આપજો.’ આવા લોકોની દયા ખાવા સિવાય બીજું શું કરાય ? એવું થોડું કહેવાય કે, ‘જાઓ જાઓ, ખોટી ડંફાસ ના મારો. તમારું નામ તો ત્યાંના પટાવાળાનેય નથી ખબર, તો પ્રિન્સિપાલની ક્યાં વાત કરો છો ? ત્યાં તો ડોનેશન વગર વાત જ નથી કરતા.’

આપણને સૌને અનુભવ છે કે, બાળપણમાં કોઈ દિવસ કોઈ બાળકને ધાકમાં રાખવા કે બીવડાવવા માટે કોઈ પિતાએ બાળકની માને કહ્યું નહીં હોય કે, ‘બબલુ જો ધમાલ કરે કે ભણવા ન બેસે તો એને મારું નામ આપજે.’ એ તો, બાળકની ધમાલથી કે જીદથી કંટાળીને મા, પિતાના નામનું હથિયાર ઝાલી રાખે. વારે વારે બાળકને બીવડાવવા ચાલે, ‘પપ્પા જોયા કે ? આવશે ને  તો તને સીધો કરી દેશે.’ બિચારા પપ્પા ! કે બિચારું બાળક ? શું મમ્મીને પોતાની જાત પર વિશ્વાસ નહીં હોય તે પપ્પાનું નામ આપવું પડે ? પછી તો, બાળક પોતાની મરજીનું કરતું થાય(જે ઘણી વાર કરતું કે કરાવતું પણ થઈ ગયું હોય) ત્યારથી એ જ કહેવા માંડે કે, ‘જા, મારું નામ આપી દેજે. મને કંઈ પડી નથી.’

એવું તો કોઈ ચોર, પોલીસ કે ગબ્બરસિંગ પણ ક્યારે કોઈને કહેવા ગયેલો કે, ‘છોકરાં ધમાલ કરે કે ઊંઘે નહીં તો, મારું નામ આપજો.’ માને પ્રેમ કરતાં આવડે એટલો ધાક રાખતાં ના આવડે એટલે બીજાનાં નામે ચરી ખાય ! નામની આ ધાક પછી તો, જુદા જુદા ક્ષેત્રોમાં જુદી જુદી રીતે રહેવા માંડી. કોઈની સારી તો કોઈની ખરાબ. દુકાનોમાં ઉધારી કોના નામે ચાલે ? ‘મારું નામ આપજો’ કહીને કોઈને ઉધાર લેવા મોકલ્યા હોય તેને નામે. પછી જ્યારે ઉઘરાણીનો સમય આવે ત્યારે દુકાનવાળાએ, ઉઘરાણીએ જનારને કહેવું પડે કે, ‘મારું નામ આપજો ને કહેજો કે, પૈસા આજે જ મગાવ્યા છે.’ આમ નામના ચક્કરમાં ઉધાર અપાય પણ ને ઉધાર વસૂલ પણ કરાય.

એમ તો, આપણી સામે ડૉક્ટરોય પોતાના નામનું મહત્વ બતાવતા હોય. આપણે બહુ વિશ્વાસે કોઈ સારા ડૉક્ટરનું નામ જાણીને ગયાં હોઈએ પણ એ વળી કોઈ બીજા ડૉક્ટરને મળવા મોકલી આપે, ‘મારું નામ આપજો’ એવું આડકતરી રીતે કહીને ! ભલામણચિઠ્ઠીના માધ્યમથી ડૉક્ટર આપણને કહે કે, ‘મારું નામ આપજો ને.’ હવે તો કટ–પ્રેક્ટિસના આ જમાનામાં બધાં બધું જાણતાં હોય કે કોના નામે નદી કે દરિયો પાર થવાનો છે કે પછી પથરાય તરી જવાના છે ! પણ નામનો મહિમા ભારે છે. નામનું તો વજન પણ પડે છે. જ્યાં નામના સિક્કા પડતા હોય ત્યાં નામનું વજન પડવામાં શો વાંધો ? ઘણાં તો વળી પેશન્ટના દેખતાં જ ફોનથી પણ નામ મોકલાવે. પેશન્ટે કદાચ નામની ને કામની ચિઠ્ઠી ન આપી તો ? એટલો અવિશ્વાસ તો રાખવો પડે ને ? જે કામ ડૉક્ટરથી પોતાનાથી ન થયું તે પોતાના નામથી કરાવે ! ને તેય કોઈ બીજા ડૉક્ટર પાસે ! ગોલમાલ હૈ ભઈ સબ ગોલમાલ હૈ.

ગલી કે શહેરના દાદા કે ભાઈ હોય તેના નામે તો બીજા કેટલાય પરચુરણીયાઓ બે ટાઈમનું ભોજન પામે, ખીસાખરચી મેળવે કે પછી જલસા કરે. બે નંબરના મોટા મોટા સોદા પાર પાડવામાં અથવા બે નંબરના ધંધા કરવામાં ભાઈનો ઓર્ડર છૂટે, ‘મારું નામ આપજો ને કામ પતાવી નાંખજો.’ બધો નામનો તો ખરો જ પણ એ નામ યોગ્ય જગ્યાએ ને યોગ્ય સમયે આપવાનો આ ખેલ છે. આપણે તો એવી કેટલીય ફિલ્મો જોઈ છે, જેમાં પોલીસ કરતાં પણ ભાઈનું નામ લેતાં જ દુકાનો ને ફુટપાથો ફટાફટ ખાલી થઈ જાય ને શહેરમાં કર્ફ્યૂ લાગી જાય ! ભાઈએ ખાલી એટલું જ ફરમાન બહાર પાડ્યું હોય કે, ‘મેરા નામ લેકર બાઝાર બંદ કરવા દો.’ પોલીસ પણ પછી તો, એ બાઝાર બંદ રહે તેવું જ ઈચ્છતી હોય !

એવી જ એક બજારમાં, એક દિવસ બે દુકાનના માલિકો વચ્ચે બોલાચાલી થઈ ગઈ. વાતે ગંભીર સ્વરૂપ પકડ્યું. સુલેહ કરવાને બદલે એકબીજા પર રોબ છાંટવા વારાફરતી બન્ને દુકાનવાળાએ પોતાની પાસેના હુકમના એક્કા કાઢવા માંડ્યા. એકે પોતાના એરિયાના એમ એલ એનું નામ લીધું(પેલાએ કોઈ દિવસ આપ્યું નહોતું તોય !), તો સામેવાળાએ મિનિસ્ટરના નામે હાંકવા માંડ્યું. વળી પહેલાએ હોમ મિનિસ્ટરને હાર પહેરાવતો પોતાનો ફોટો બતાવ્યો, તો એના બાપે સીધો પી એમનો ફોટો પોતાના ખીસામાંથી કાઢ્યો, જેમાં પીએમ એની સાથે હાથ મિલાવતા હતા ! શું આ મહાનુભાવો આવા કિસ્સાઓમાં પોતે કોઈને કામ આવે એટલે લોકો સાથે હાથ મિલાવતો ફોટો પડાવતા હશે ? કે પછી, એમણે એમ કહ્યું હોય કે, ‘કંઈ પણ કામ પડે ત્યારે મારું નામ આપજો..?’ કોણ જાણે ! કોઈને નામ આપવામાં કે કોઈનું નામ લેવામાં કેવી કેવી મજાકો કે મુસીબતો ખડી થઈ જાય !

ઘણા એવા પણ હોય છે કે, જેમના નામે ખરેખર જ પથરા તરી જતા હોય ને એમને જે બોલે તે કરી બતાવવાની પણ ટેવ હોય ! જો એ લોકો કહે કે, ‘મારું નામ આપજો’ તો ખરેખર એમના નામે કામ થતું પણ હોય. સામેવાળા એમનું કામ કરવામાં પોતાનું અહોભાગ્ય પણ સમજતા હોય ! ત્યારે  આ વાતનો લાભ લેનારા પણ કેવા નીકળી આવે ? કામકાજની વાતો થઈ જાય પછી જતાં જતાં બોલતા જાય, ‘એ તો કંઈ નહીં, હું એમને તમારું નામ આપી દઈશ એટલે કામ થઈ જશે.’ (!) આમાં તમારે કંઈ કહેવું છે કે તમારા નામે હું કહી દઉં ? 

(કોઈ લેખકના નામે કોઈ દુકાનમાં ઉધાર પણ ન મળે અને કશે એડમિશન કે કશે નોકરી પણ ના મળે લેખકનું ફક્ત નામ હોય, વજન નહીં.)

થાઈ ફૂડની કરકરાટી/કકડાટી

આપણે ભારતીયો એમ સમજીએ છીએ કે, ભારતીય ખાણું જ શ્રેષ્ઠ છે અને જેટલી વિવિધતા આપણા ભોજનમાં છે એટલી બીજે ક્યાંય નથી. આપણો આ ભ્રમ બીજા દેશોમાં ફરીએ ત્યારે ચકનાચૂર થઈ જાય, ભાંગીને ભુક્કો થઈ જાય. આપણી એક પણ વાનગી ત્યાં ન મળે કે ન બને એનો શો અર્થ કાઢવો ? જાહેર જગ્યાઓએ દાળ–ભાત કે ઈડલી–સાંભાર સહેલાઈથી ન મળે–એ ખાવા ખાસ ભારતીય રેસ્ટોરાંમાં જવું પડે, ત્યારે સમજાય કે, દુનિયામાં ભોજનની વિવિધતાઓનો તો ભંડાર ભર્યો છે. કદાચ અહીં પણ આપણે એ જ ચીલાચાલુ ભોજનથી કંટાળ્યા છીએ કે શું ? જ્યાં ને ત્યાં ચાઈનીઝ વાનગીઓની લારી અને હૉટેલોમાં આરામથી મળી રહેતી વિદેશી વાનગીઓ જોઈને લાગે કે, ખાવાને મામલે આપણે પણ કોઈથી ઊતરતાં નથી.

ચાઈનીઝ વાનગીઓએ, એમ જોવા જઈએ તો ઘણાં વર્ષો આપણા પેટ પર રાજ કર્યું, ઈટાલિયન વાનગીઓને પણ કોઈ જાતના ભેદભાવ વગર આપણે પસંદ કરી, પણ આજકાલ બોલબાલા છે થાઈ ફૂડની. કોઈ પણ દેશની કોઈ પણ વાનગીમાં મોટે ભાગે તો આપણે ગુજરાતીઓ, શાકાહારી વાનગીઓ જ પસંદ કરતાં હોઈએ છીએ. એ જુદી વાત છે કે, પછીથી આપણે આપણા સ્વાદ મુજબ મસાલા ઉમેરીને એ વાનગીઓને ભારતીય ટચ આપી દઈએ ! ચાઈનીઝ ભેળ અને જૈન ચાઈનીઝ જોઈને તો ચીનાઓ પણ છક્કડ ખાઈ ગયા હશે ! થાઈ વાનગીઓ પણ લારીમાં પહોંચતાં વાર ! થાઈ ઢોસા ને થાઈ રોટલા કે જૈન થાઈ આવતાં વાર નહીં લાગે. જોકે, માંસાહારી લોકો તો મૂળ ડિશની જ લિજ્જત માણે છે, સિવાય કે એમને અમુક વસ્તુઓની સૂગ હોય ! મેં તો જોયું છે કે, માંસાહારીઓમાં પણ પાછા જુદા જુદા વર્ગ આવે. દરેકની પસંદની ડિશ અલગ હોય. એ તો ભઈ, જેવો જેનો ટેસ્ટ !

કદાચ ભારતીયો તો હજીય સાપ, દેડકાં કે જીવડાં નહીં ખાતાં હોય. ખાનારની માહિતી મારી પાસે નથી પણ અમે બે–ત્રણ કલાક બૅંગકૉકની સડકો પર ફર્યાં અને બજારમાં આંટો માર્યો, ત્યારે વગર ખાધે તળેલાં જીવડાંની કકરાટી અનુભવી ! દુકાનોમાં ટોપલા ભરીને ને લારીઓમાં મોટા મોટા થાળ ભરીને જાતજાતનાં, તળેલાં તીડીયાં વેચાતાં હતાં ! વાંદા ને જાતજાતની માછલી સિવાય, બીજા દરિયાઈ જીવો પણ તળેલા (કે બળેલા ? કોણ જાણે.) ખાનારને લલચાવતાં હતાં ! જેમ ભેળ કે પાણીપૂરી જોઈને આપણાં મોંમાં પાણી છૂટે એમ ! કોઈ દિવસ આવું જોયું ન હોવાને લીધે અમને ઊલટી કે ચક્કરની તકલીફ તો ન થઈ પણ બુધ્ધિ બહેર મારવા માંડેલી ખરી. અમારી નજર સ્થિર થઈ ગઈ–બાપ રે ! આ બધું જોવાય નહીં તો ખવાય કેમ કરતાં ? આપણાં ઘરોમાં માખી, મચ્છર કે ગરોળી દેખાય કે આપણે એમનાથી છૂટકારો મેળવવાના પ્રયત્નમાં લાગી જઈએ, બૂમાબૂમ કરીને ઘરને માથે લઈએ, જ્યારે અહીં એમના નામનો ભોજનસમારંભ ઉજવાય ? મને ખાતરી છે કે, આ લોકોને કોઈ દિવસ કોઈએ શીંગચણા, ધાણી, વેફર્સ કે ચેવડા ચખાડ્યા નહીં હોય. બાકી તો, એ લોકોને ત્યાં પણ લારીએ લારીએ કે દુકાને દુકાને રંગીન હારડા લટકતા હોત.

ખેર, શું ખાવું કે ન ખાવું એ દરેકની મરજીની વાત છે, તોય વાંદરા, કૂતરા, બિલાડાં કે ડુક્કર સિવાય પણ પશુ–પક્ષી ને જીવડાંની જમાતમાંથી જે મળ્યું તેને, બાફીને, તળીને કે જાતજાતની વાનગીઓમાં સૉસ બનાવીને .....બાપ રે... ! અક્કલ કામ ન કરે. (ભઈ, નૉનવેજ ખાવાવાળા માફ કરે પણ આ બધું નજરે જોયા પછી તો અશાંત મનનો ઊભરો નીકળી જ જાય.) આમાં ઈંડાંને તો શાકાહારી જ ગણી લેવાનાં ને ?

વાનગીઓનાં નામ પણ પાછાં કેવાં ?

ટૉમ યમ ગંગ( ખાઈને, યમને દરબાર થઈને ગંગામાં સમાઈ જવાનું ?)

ગમ સોમ પાક રુઆમ( ગમને દૂર કરવા સોમરસ ? ને પાક એટલે પવિત્ર કે રુઆમપાક ?)

ગંગ ક્યૂ વાન(ગંગાનો વાન કેમ આવો? તમે જુઓ, આ લોકો બધું ખાતાંપીતાં પણ આપણી પવિત્ર નદીને સતત યાદ કરે છે !

પેનાન્ગ ગાઈ, ગાઈ પેડ પોંગાલી, ગાઈ યાન્ગ જેવાં નામોમાં કંઈ ગાવાનું મહત્વ લાગે છે.

જિમ જમ એટલે જમવાનું પણ જિમ જવાનું નહીં ભૂલવાનું.

કાઓ ના ફેટ, કાઓ કા મૂ, કાઓ મોક ગાઈ, કાઓ માન ગઈ, કાઓ ન્યુ મૂ યાંગ, કાઓ મૂ ડાન્ગ વગેરે કા કા કરતાં નામોમાં આપણા ખાઓ શબ્દનો અપભ્રંશ નથી લાગતો ? કોઈ વાનગીમાં ફૅટ નથી, કોઈ વાનગી ગાતાં ગાતાં ખાવાની છે, કોઈમાં કોઈને મનાવવાની વાત છે ને પછી માન ગઈની ખુશીમાં એ વાનગી ઓર્ડર કરવાની છે. મૂ એટલે હુંના અર્થમાં વપરાયું હશે ?

કાઈ જ્યુ મૂ સાપ, મૂ ડેડ ડ્યૂ, નામ ટોક મૂ, ગાઈ પેડ મેટ મા મુઆન્ગ, યેમ પ્લાહ ડક ફૂ, સોમ ટેમ, પેડ પાક બંગ નામ માન હોય........ બાપ રે ! થાકી જવાય.

આ બધી વાનગીઓમાં ગ, ક, મ ને આન્ગ વારંવાર આવે છે. કા એટલે કેમ ? એવું હશે ? ધારીને નામ જોતાં ખ્યાલ આવે કે, આ વાનગીઓમાં જાતજાતનાં નામ સિવાય પણ મા છે, સોમ છે, માન, ફૂ, ડેડ, ગાઈ, ડાન્ગ, બંગ, હોય, સાપ, ન્યૂ જેવા કેટલાય અંગ્રેજી અને ગુજરાતી શબ્દોનું મિશ્રણ પણ છે ! લાગે છે કે, જરૂર આ ભાષા ઉપર આપણી ગુજરાતીની વધતી ઓછી અસર રહી હશે. અંગ્રેજીની અસર તો બધા પર જ હોય એમાં શું નવું છે ?

મોટામાં મોટો ફરક એ જ કે, આપણી જેમ અહીં કોઈ વાનગી પર કોથમીર કે કોપરું કે ડ્રાયફ્રૂટની કતરણ ભભરાવેલી દેખાઈ નહીં. ! વાનગીનો સ્વાદ કે દેખાવ બદલવાનો કોઈ પ્રયાસ આ લોકો કરતા નથી તે સારી વાત છે. ધારો કે, એ લોકો આપણી વાનગીઓનાં નામ સાંભળે તો એ લોકો પણ એમની ભાષામાં આવી કોઈ સરખામણી શોધવા બેસે ? કદાચ.

ગુડ બાય કેરાલા–પુઈવરટ્ટે કેર્લા !

પ્લેનમાં બેઠાં બેઠાં, મુંબઈની સરખામણીએ તદ્દન નાના ને સાદાસીધા કોચીનના એરપોર્ટ પર નજર નાંખતાં અમે કેરાલાને બાય બાય કર્યું. ‘પલ્લવીબેન, આપણે થોડું આંડુગુંડુ હીખી લેતે તો મજા આવતે.’

‘કંઈ નીં, તમે જ કે’તા છે ને કે, અ’વે તો કેથ્થે જવાની હો જરૂર નીં. ઘેરબેઠાં ગુગલ પર જ બધું મલી રે’ય. તો તમે ઘેરે બેહીને હીયખા કરજો. ને થોડું મને હો કે’તા રે’જો.’

‘તેમાં હું ? ચાલો નીં, અ’મણાં જ જોઈ લઈએ.’

‘ચાલો એક નવી ભાસા હીખીએ, જેને હંમેસા દૂરથી જ રામરામ કઈરા છે. આપણી ગુજરાતી એટલી હેલ્લી કે, આ લોકો થોડા દા’ડામાં જ હીખી લેય ને આ લોકોની ભાસામાં એવું તે હું છે કે, કોઈ હીખવા જ નીં માંગે ? કેરાલાની બોલાતી ભાસાઓમાં મલયાલમ મુખ્ય આવે. એટલે ચાલો, પેલ્લાં મલયાલમ હીખવાની કોસિસ કરીએ.’

‘હૂ –કોણ ? એટલે ‘આરુ’–અરે ! આ તો તારુ–મારુ–સારુ–ખારુ જેવુ થીયુ !

‘વૉટ–સું ? એટલે ‘એન્થુ’– એન્થુ તો આજકાલનાં પોઈરાં બો બોલે તે સબ્દ. બો મહત્વાકાંક્સી  ને તે.’

‘હાઉ ? કેવી રીતે ?’ એટલે ‘એન્ગીને’. જો ઉચ્ચાર ખબર નીં ઓ’ય તો સ્પેલિંગ એન્જિન છે !

‘હાફ એટલે આરા.(અમે હારા ને તમે હારા તે.) ને ક્વાર્ટર એટલે કાલ. આપણે તો કાલ એટલે કાલે હો ને તોણ કાળ હો. ભૂત, ભવિસ્ય ને વર્તમાન !. આ બધો બો ગોટારો થાય. મલયાલમ, ઈંગ્લિસ ને ગુજરાતી ! તોણ ભાસા ભેગી થાય તો કેવી મજા આવે. અ’જુ જોઈએ.’

‘ડુ યુ સ્પીક ઈંગ્લિસ ? તમે ઈંગ્લિસ બોલો છો ? એટલે ‘નિંગલ ઈંગ્લિસ સમ્સકારીકુમો’...બાપ રે !

‘આઈ ડોન્ટ સ્પીક ઈંગ્લિસ. હું ઈંગ્લિસ નથી બોલતી. એટલે, એનિક્કુ ઈંગ્લિસ પારાયન એરીયિલ્લા.’

‘ભઈ, તમે આ બધી પારાયણ રે’વા દેઓ. તમે ઘેરે જઈને ડાયરી બનાવજો ને મને મોકલજો. મન થાય તો હીખા નીં તો અ’વે પાછા કાં આપણે વરી અં’ઈએ આવ્વાના ? ચાલહે નીં હીખા તે હો. ડાક્ટર બનેલી ત્યારે હો ભારી નીં લાગેલું એટલુ ભારી લાગતુ છે આ બોલવાનુ. આપણે હો ને આ ઈંગ્લિસવારા હો ટૂકમાં પતાવે ને આ લોકો તો કેટલુ લાંબુ લાંબુ બોલે ! બાપ રે !’

‘ઊભા રે’ઓ, નાલ્લા નાલ્લા સબ્દ હો છે. આપણે તે હીખીએ તો હો ચાલે. સૉરી ને થૅંકયૂ ને પ્લીઝ જેવા. જોવા છે ?’

‘હારુ ચાલો, ટાઈમ પાસ કરીએ બાકી મને તો યાદ નીં રેહે.’

‘તો અં’ઈએ કોને યાદ રે’વાનું ? આ તો બે ઘડી ગમ્મત. ભવિસ્યમાં જો આપણે ચીન કે જાપાન જઈએ તો આવા નાલ્લા નાલ્લા સબ્દ હીખેલા ઓ’ય તો કામના.’

‘તાં હો મલયાલમ બોલે ?

‘નીં રે, જાં જાય તાંની ભાસાના સબ્દ. હું તમે હો ’

‘જો, હેલ્લો એટલે નમસ્કારમ બોલાય. આ તો હેલ્લુ જ છે.’

‘પછી, ગુડ મોર્નિંગ એટલે સુપ્રભાથમ ને ગુડ નાઈટ એટલે શુભરાથ્રિ. (ત ને બદલે થ ! થમ ને થ્રી !)

‘થૅંક યૂ એટલે નન્ની ને પ્લીઝ એટલે દયાવયી.’ (નન્ની એટલે આપણે નીં નીં એમ બોલીએ ને તેવુ ને દયા કરો ને બદલે દયા આવી યાદ રાખવાનું.)

‘વેલકમ એટલે સ્વાગથમ ને આઈ એમ સૉરી એટલે ક્ષમિક્કાનમ.’ (ક્ષમા કરો જેવુ)

‘સી યૂ સુન એટલે પીન્નેકાનમ.’ (કાનમાં પીન નહીં નાંખ.)

‘ગુડ બાય એટલે પુઈવરટ્ટે.’

‘તો ચાલો, હવે કેરાલાને ગુડ બાય કહી દઈએ. પુઈવરટ્ટે કેર્લા.’

પાછળથી એર હૉસ્ટેસનો અવાજ આવ્યો હસતાં હસતાં, ‘પુઈવરટ્ટે.’

એરપોર્ટ પર અફડાતફડી !

‘મેરી ટિકિટ નહીં મિલ રહી.’ મારો અવાજ અત્યંત ગળગળો.

‘અરે આપ કોઈ ટેન્શન મત લો. મૈં અભી વિન્ડો પરસે કૉપી નિકાલકે લાતા હૂં. આપકા નામ બતાઈયે.’

મને ડૂબતીને આ તણખલું પણ મોટી હોડી જેવું લાગ્યું ને મેં મારું નામ કહ્યું એટલે બે જ મિનિટમાં મારી ટિકિટ મારા હાથમાં ! ઓહ ! ઓનલાઈન સેવા ! મને કેમ ક્યારનું યાદ ન આવ્યું ? હા, પણ ક્યાંથી યાદ આવે ? આ બધી ટિકિટ કઢાવવાનું કામ અમારું થોડું છે ? અમે તો તૈયાર ભાણે જમવાવાળાં ! પેલા ભાઈને સો વરસનો થવાના આશીર્વાદ આપીને હું દરવાજામાં દાખલ થઈ ને પલ્લવીબેનના જીવમાં પણ જીવ આવ્યો.

જ્યારે મોટી બૅગનું વજન કરાવવા હું ઊભેલી ત્યારે અમારી સહયાત્રીઓમાંની એક બહેન મારી પાસે આવી. ‘તમારી બેગનું વજન દસ કિલો જ થાય છે.’ અરે ! આને કેવી રીતે ખબર ? એ તો ક્યારની સામાનનું વજન કરાવીને નીકળી ગયેલી !

‘હા, તો ? શું થયું ?’ મને ડર લાગ્યો, શું બૅગનું ઓછું વજન પણ ગુનો બનતો હશે ? આ એરપોર્ટવાળાનું કંઈ કહેવાય નહીં.

‘ના, કંઈ નથી થયું પણ મારી પાસે વજન વધી ગયું છે તો તમારા સામાનના બાકી રહેતા વજનમાં હું મારા સામાનનું વજન ઉમેરી દઉં.’ વાહ ! ભરપેટ શૉપિંગ કરવાનું ને પછી આવી રીતે વજન વહેંચીને મન પરનો ને પૈસા પરનો બોજ પણ હળવો કરી લેવાનો ! વાહ ! આને દિમાગ કહેવાય. મને તો શું વાંધો હોય ? કોઈનો બોજ હળવો કરવામાં નિમિત્ત બનીએ તો ભલાઈનું કામ કહેવાય ! જોકે,મનમાં તરત જ અભિમાન આવી જાય તો એ ભલાઈનો કોઈ અર્થ નહીં ! બધા મનના આટાપાટા.

ત્યાંથી મોટી બૅગને લગેજમાં જવા દઈ અમે પર્સ ને પર્સનલ ચેકિંગની લાઈનમાં જઈ ઊભાં ને ટિકિટની માથાકૂટની વાતે લાગ્યાં. જોકે,  ત્યારે મેં મારા દિમાગ પર બહુ જોર આપ્યું કે, ‘ટિકિટ ક્યાં મૂકાઈ ગઈ ? જો પલ્લવીબેને મને આપેલી તો મેં ક્યાં મૂકી હશે ? બૅગમાં મૂકાઈ ગઈ હશે કે કોઈ ચોપડીમાં રહી ગઈ હશે ?’ મને મારી વાંચવાની ટેવ પર ગુસ્સો આવ્યો. આવા સમયે ભલભલા વિચારો આવે.

‘ચાલો જવા દો, હવે ટિકિટ હાથમાં છે ને, ચિંતા છોડો.’ પલ્લવીબેને દિલાસો આપ્યો. નાની મોટી પર્સ જ ચેક કરવાની હતી ને પરચુરણ બીજો સામાન જોવાનો હતો તોય, પેલા ચેકિંગવાળા બહુ ઝીણવટથી બધું તપાસતા હતા. અમે તો નિરાંતે ઊભેલાં પણ અમારી આગળ ઊભેલી બે સ્ત્રીઓની હૅન્ડબૅગમાંથી તેલની ચાર બાટલીઓ બાજુ પર કઢાવી લધેલી તેની માથાકૂટ ચાલી રહી હતી. માથામાં નાંખવાનું તેલ. લાંબા, કાળા ઘટાદાર વાળ પેલા સ્પાઈસ ગાર્ડનવાળી ગાઈડના જેવા કરવાની હોંશમાં ત્યાંની જ દુકાનમાંથી લીધેલું ! અહીં જ મૂકી જવું પડશે ? બન્ને બહેનોના મોં પર ચિંતા ને અફસોસ.

અમે તો મુંબઈ એરપોર્ટ પર કાતરની રામાયણ થયેલી તે યાદ કરીને ખૂબ હસ્યાં. ‘જોજો, આ વખતે તો કંઈ નથી ને પર્સમાં ?’ પલ્લવીબેને યાદ કરાવ્યું. ‘ના રે, પર્સમાં તો મેં બે વાર ચેક કર્યું છે. સેફ્ટી પિન પણ કાઢી લીધેલી. કંઈ નથી હવે.’ અમે નિરાંતનો શ્વાસ લીધો.

એરપોર્ટ પર તો આ રોજના જ દ્રશ્યો હશે કે, થોડા યાત્રીઓ હેમખેમ પસાર થઈ જાય એટલે બે–ચાર યાત્રીઓ દયામણાં ચહેરા કરીને કાકલૂદી કરતા ઊભા હોય. એમાંથી એકાદનો કેસ લાંબો ચાલે તો કલાક કે બે કલાક પણ લાગે અથવા તો એનો સામાન ને એ, બેય બાજુએ મૂકાઈ જાય. લાંબી પૂછપરછને અંતે એનો છૂટકારો થાય ને સામાનનો છૂટકારો ભારે દંડ ભરીને થાય ! અમારામાંથી ખાસ કોઈ એવું પકડાયું નહોતું કારણકે અમે જ છેલ્લાં હતાં અને અમારી આગળ પેલી તેલની બાટલીવાળાં બેન, ઓફિસર તરફ આશાભરી નજરે જોતાં હતાં. ઓફિસરને પણ દયા આવી હશે, તે કોઈ રસ્તો કાઢવાનું વિચારતા હોય એવું લાગ્યું.

પલ્લવીબેનની પર્સ ને હૅન્ડબૅગ ચેક થઈ ગયા એટલે મારો સામાન મુકાવ્યો. મારી તો પર્સ ને સાડીની બે–ત્રણ થેલીઓ હતી તે એમને સોંપી મેં આમતેમ જોવા માંડ્યું. ઓફિસરે તો થેલીમાંથી લાડવાના બે પેકેટ કાઢ્યા ને ખોલીને પાસે રહેલી ટ્રેમાં કાઢ્યા. એ લોકોને તો ખબર જ હોય ને કે, એ શું છે ? તોય અજાણ્યા થઈને મને પૂછ્યું, ‘યે ક્યા હૈ ?’ મેં કહ્યું કે, ‘લડ્ડૂ. આપકો તો પતા હી હોગા કિ ક્યા હૈ. હમને કલ હી બાઝારમેંસે લિયે. દો મૈંને ઔર દો ઈન્હોંને લિયે. હમને તો પહેલી બાર હી ઐસે લડ્ડૂ દેખે. કલ દુકાનમેં ટેસ્ટ ભી કિયે. બહોત મસ્ત હૈ. જ્યાદા તો કુછ નહીં લિયા પર યહ કુછ નોવેલ્ટી લગી હમકો, તો હમને સોચા કે લે લેતે હૈં.’

પેલા ઓફિસર તો બાજુમાં ઊભેલી લેડી ઓફિસરની સામે જોઈ જ રહ્યા. આ બેન એક સાદા સીધા સવાલનો આટલો લાંબો જવાબ કેમ આપે છે ? હવે બીજું કંઈ પૂછું કે પછી તમે પૂછો છો ? પલ્લવીબેન તો હસવું ખાળતાં ને તાલ જોતાં ઊભેલાં. આમાં તો કોઈની તરફદારી પણ ન કરાય, એમને જ પકડી લે તો ? આતો જાણે બૉક્સ ભરીને બૉંબ મળ્યા હોય એમ બધાં મારી સામે જોવા માંડ્યાં. એકાદ બે લાડવાની ઉપરથી કેળનું પાન ખોલીને પેલા ભાઈએ ખાતરી કરી લીધી ને નાક પાસે લાડવો લઈ જઈ લાડવાની સુગંધ પણ લઈ લીધી. એમના મોં પરના હાવભાવ જોઈને મને એમની દયા આવી. પેસેન્જરનો સામાન–ખાસ તો આવી કોઈ ભાવતી વસ્તુ આમ જોઈને ને સૂંઘીને મૂકી દેવામાં એમના દિલ પર શું શું વીતતું હશે ? લાડવાના બે જ પૅકેટ હતાં નહીં તો હું એમને એક પૅકેટ આપી પણ દેત ! ખેર લાડવા તો પાછા મૂકાઈ ગયા. મને હાશ થઈ. પલ્લવીબેને તો લાડવાના પૅકેટ બૅગમાં જવા દીધેલા ને મેં વળી ખાવાનું મન  થાય તો પ્લેનમાં ખાઈશું, એમ વિચારીને થેલીમાં જ મૂકેલા. ચાલો પત્યું.

હજી બાજુમાં પેલી તેલની ખટપટ ચાલતી જ હતી કે, પેલા ઓફિસરે મારી થેલીમાંથી લાઈટર કાઢ્યું ! હત્તેરી ! આ વળી કેવી રીતે થેલીમાં આવી ગયું ? ઓહ ! છેલ્લી ઘડીની ખરીદી ! બૅગ પૅક થઈ ગયેલી ને બજારમાંથી પાછા ફર્યાં ત્યારે થેલીમાં લાઈટર છે તે કંઈ યાદ રહ્યું નહીં. જમવાની ને હૉટેલ છોડવાની ઉતાવળમાં થેલી ચેક ન કરી કે, હજી તો એરપોર્ટ પર ચેકિંગ થશે તો હાથમાં રાખવાનો સામાન એક વાર ચેક કરી લઉં ! ચાલો, હવે બીજા સવાલોનો સામનો કરવા તૈયાર થઈ જાઓ. પલ્લવીબેનને પણ થયું કે, બીજી વાર કલ્પનાબેનનો સામાન મારે જ પહેલેથી ચેક કરી લેવો પડશે. એરપોર્ટ પર આવી રીતે કંઈ ન કર્યું હોવા છતાં ગુનેગારની જેમ એમને ઉભા રહેલાં જોઈને મારો તો જીવ નીકળી જાય. હવે બિચારાં દસ વાર સૉરી કહેશે, ત્યારે એમને છોડશે. અમને બન્નેને સરખો જ વિચાર આવ્યો કે, આ લાઈટરથી કંઈ સળગવાનું નથી ને કોઈ પેસેન્જરનો જાન પણ જોખમમાં નથી તો, આ લોકો કેમ નકામી માથાકૂટ કરતાં હશે ?

‘પલ્લવીબેન, લાઈટર ગીયુ.’

‘જવા દેઓ. બીજુ લઈ લેજો.’ પલ્લવીબેને લાઈટરની માયામાંથી મને મુક્ત થવા કહ્યું. મને બહુ મન નહોતું લાઈટરનું દાન કરવાનું પણ એવામાં એક ઓફિસરે રસ્તો કાઢ્યો. પેલાં બેનની તેલની બાટલીઓ અને મારા લાઈટરનું એક પૅકેટ બનાવીને સીલ કરીને કાર્ગોમાં જવા દીધું. અમને બન્નેને જણાવ્યું કે, ‘મુંબઈ ઊતરીને આ પૅકેટ તમારે યાદ રાખીને લઈ લેવાનું, ભૂલ્યા વગર.’

‘થેંક્યૂ સર, આપને બહોત અચ્છા રાસ્તા નિકાલા. નહીં તો મુજે સુરત તક લાઈટર લેનેકો જાના પડતા. ક્યા હૈ કે, હમારે ઉચ્છલમેં લાઈટર નહીં મિલતા ઔર ઈધરકી બાજારમેં જૈસા મૈંને લાઈટર દેખા તો લે લિયા. અચ્છા કામ હો ગયા સમજી થી પર આપને લાઈટર અટકાયા તો મેરા તો મૂડ બિગડ ગયા થા. પર કોઈ બાત નહીં. અભી મૈં યાદ કરકે મુંબઈસે લાઈટર લે લૂંગી. થૅંકયૂ સર. આપકે ઘરમેં ભી સબકો મેરી યાદ કહેના.’

‘હવે ચાલો... કલ્પનાબેન. પ્લેનનો ટાઈમ થવાનો.’ ને અમે ભાગ્યાં. પહેલાં કાતર ને હવે લાઈટર ! કેમ વારંવાર આવી ભૂલ થાય છે મારાથી ? અમે બન્ને તો પ્લેનમાં બેઠાં ત્યાં સુધી બધી વાતો મમળાવીને ખૂબ હસ્યાં. આખરે આ જ તો બધી મજા છે. મેં નક્કી કર્યું કે, જ્યારે પણ પ્લેનમાં જવાનું થાય ત્યારે આવી નાની નાની ભૂલ કરતી રહીશ. તો જ પ્રવાસ કંઈક યાદગાર બને ને ? બાકી સીધા સીધા જઈને આવી જવામાં શી મજા ?

ટિકિટ ખોવાઈ જાય તો ?

કોચીનની બજારમાં છેલ્લો દિવસ અને બજારમાં શૉપિંગ માટે ફક્ત બે કલાક ! મારી સાથે આવેલાં પલ્લવીબેન તો પિત્તળની માયામાં અટવાયાં અને મેં કૅશ કાઉન્ટર પાસે રાખેલા શોકેસમાં અમસ્તી નજર ફેરવવા માંડી. અચાનક મારી નજરે લાઈટર ચડ્યું. ‘અરે લાઈટર ! મારે લેવાનું જ છે. દહ વખત ટક ટક કરે કોઈની જેમ ત્યારે હળગે. લાવ, લઈ જ લેવા દે. પાછું ઘેરે ગીયા પછી બજાર જવાનો મેળ પડહે કે હું ખબર ?’ ને મેં લાઈટર લઈ લીધું. ત્યાં નાનકડી કાતર હતી પણ અઠવાડિયા પહેલાંનો જ અનુભવ યાદ કરીને લેવાનું માંડી વાળ્યું. હવે કામ પણ શું ? મેં ઘડિયાળમાં જોયું. હવે અમારી પાસે એક જ કલાક હતો. મેં પલ્લવીબેનને સાડી લેવાની છે તે યાદ કરાવ્યું એટલે આખરે એમણે અક દીવો ને એક નાની પિત્તળની કુંડી ખરીદી લીધી. ત્યાંથી અમે રિક્ષા ભગાવી એમ જી રોડ.

એમ જી રોડ સાડી, કપડાં ને ઘરેણાંની ભવ્ય દુકાનોથી ભર્યો ભર્યો હતો. પણ ઘડિયાળનો કાંટો અમને ‘કલ્યાણ’ સાડીસમંદરમાં લઈ ગયો. ‘જયલક્ષ્મી‘ સાડીભંડાર કરતાં ઘણો વિશાળ અને ભવ્ય લાગ્યો. આ એક મુશ્કેલ કામ હતું. હજી તો સાડીઓને જોઈએ, આંખોમાં ભરીએ ને હાથમાં પસવારી પસંદ કરીએ ને બાજુએ મૂકીએ ત્યાં જરા વારમાં એના પર બીજી દસ સાડીઓનો ઢગલો ખડકાઈ જાય ! વળી પેલી પસંદ કરેલી સાડી જેમતેમ ખેંચીને બહાર કાઢી બાસ્કેટમાં મૂકીએ કે એટલામાં દસ મિનિટ તો નીકળી ગઈ હોય ! આવા ગભરાટ ને રઘવાટમાં, જેવી મળી તેવીના અસંતોષ સાથે  બે ત્રણ સાડી અમે બન્નેએ લીધી. અમને તો સાડી લેવાઈ ગયા પછી એવું લાગ્યું, જાણે મંદિરની ધક્કામુક્કીમાં ભગવાનની ઝલક જોઈને અમે બહુ ખરાબ રીતે ગબડી પડ્યાં. ખેર, કંઈક તો શૉપિંગ કર્યુંના સંતોષ સાથે અમે હૉટેલ પર પાછા ફર્યાં.

રિક્ષામાંથી ઉતરતાં રિક્ષાવાળાએ કંઈક ગુણગુણ કર્યું ને ચારસો રૂપિયા લેવાની ના પાડી. અમે તો ખુશ થયાં. આખા કેરાલામાં આ પહેલો ઈમાનદાર ને મહેમાનને ભગવાન ગણવાવાળો માણસ નીકળ્યો. વાહ ! કે’વું પડે. જોકે, અમારી દાનત ખોરી નહોતી એટલે અમે પેલા વૉચમૅનને બોલાવ્યો ને સમજાવ્યું કે, ‘આ રિક્ષાવાળો પૈસા લેવાની ના પાડે છે.’

‘એને છસો રૂપિયા જોઈએ છે. વેઈટિંગ વધારે થઈ ગયું એમ કહે છે.’

અમારાં મોં ખુલ્લાં થઈ ગયાં ને આંખોમાં ગુસ્સો, મજબૂરી ને પસ્તાવાનું મિશ્રણ રેલાઈ ગયું. ઠીક છે, કહીને અમે છસો આપ્યા. સાંભળેલું કે, અહીંના રિક્ષાવાળાઓ લૂંટે છે. તે હવે સાબિત થઈ ગયું. હશે, નવ્વાણુંમાં સો ભરવાવાળાએ જ એ કહેવત શોધી કાઢી હશે.

અમે સામાન મૂકી જમવા ગયાં. હાથમાં ડિશ લઈને બધી વાનગીઓ લેતાં લેતાં અમે એ દુનિયાને ભૂલી ગયાં જેનો અમને ખરાબ અનુભવ થયો હતો. જેમ જેમ મોંમાં પાણી આવતું ગયું તેમ તેમ બધો ઉચાટ ને ગભરાટ ગાયબ થતો ગયો. અમે નિરાંતે આ ટૂરનું ને કેરાલાનું છેલ્લું ભોજન ટેસથી જમ્યાં. શું હતું વિદાયસમારંભમાં ?

શક્કરિયા જેવા કોઈ કંદનું રસાવાળું શાક, પનીરવાળું પંજાબી શાક, સૂપ, દાળ, ભાત, રોટલી, પૂરી, ગાજરનો હલવો, પાયસમ, બે જાતનાં આઈસક્રીમ, પેસ્ટ્રી અને ચૉકલેટ કેક. (હેમખેમ પહોંચશું ખરાં ને ?) અમે વારાફરતી આઈસક્રીમ ને પાયસમનું લેયર કરતાં રહ્યાં ને વધારાના બસો રૂપિયાને ભૂલવાની કોશિશ કરતાં રહ્યાં.

અમે જમીને રૂમ પર ગયાં, જરાતરા આરામ કર્યો ન કર્યો કે, હૉટેલ છોડવાનો સમય થઈ ગયો. અમારું મન થોડું નહીં પણ ઘણું નારાજ હતું. કાલથી ફરી એ જ ઘોંઘાટ ને એ જ ભીડ, એ જ જાણીતા ચહેરા ને એ જ બોરિંગ, એકધારી જિંદગી ! હરિયાળી તો ફોટામાં ને મનમાં સંઘરી લીધી તો સારું, બાકી તો આવા બગીચા ક્યાં જોવા મળવાના ? ખેર, રૂમમાં સામાન પર એક નજર ફેરવી લીધી–બધું ઠીક છે ને ? સવારે સાડી લીધી તે ને બીજી પરચુરણ ખરીદીની હલકી થેલીઓ હતી. મોટી બૅગ તો બસમાં ગોઠવાઈ ગયેલી એટલે ચિંતા નહોતી. બે વાગ્યે અમારી બસ ઉપડી એરપોર્ટને રસ્તે. બસમાં સૌ શાંત ! ધીમી વાતચીતના અવાજો સિવાય કોઈને કંઈ મસ્તી કે તોફાન કરવાનું સૂઝતું નહોતું. વળી અડધી બસ ખાલી હતી ને શ્રોતાઓ ઓછા હતા એટલે પણ કોઈને ગાવાનું કે હોહા કરવાનું જોશ નહોતું ચડતું. જાણે પોલીસની ગાડી જતી હોય ને એમાં બધા ગુનેગારો જતા હોય એવા સૌના ચહેરા ઉતરેલા–વગર કોઈ ગુનાએ !

એરપોર્ટ આવતાં જ બધામાં અચાનક જોશ આવી ગયું ! પહેલા પહોંચવાનું ! પહેલા ચેક ઈન થવાનું ! ને જો પ્લેન ઊડવા તૈયાર હોય તો પહેલા મુંબઈ પહોંચી જવાનું. પણ, બસમાંથી બધો સામાન ઉતાર્યા વગર જવાય એમ જ ક્યાં હતું ? પોતપોતાનો સામાન લઈ બધાં ચાલતાં થયાં. એરપોર્ટ પર એક વસ્તુની મને કાયમ નવાઈ લાગે. ટ્રેનમાં કે બસમાં બેઠાં પછી ટિકિટચેકર આપણી ટિકિટ ચેક કરવા આવે. કોઈ દિવસ પ્લૅટફૉર્મ પર કે બસ–સ્ટૅન્ડ પર કોઈ ટિકિટ ચેક નથી કરતું. જ્યારે એરપોર્ટ પર તો દાખલ થવા પહેલાં જ ટિકિટ ચેક કરે. ને પ્લેનમાં કોઈ ટિકિટ ચેક ન કરે ! ખેર, અમે તો વારાફરતી ટ્રોલી લઈ લાઈનમાં જવા માંડ્યાં. દર વખતની જેમ હું બસમાંથી આરામથી છેલ્લે ઊતરેલી એટલે દરવાજે લાઈનમાં પણ છેલ્લી !

‘પલ્લવીબેન, મારી ટિકિટ તમારી પાંહે છે ને ?’

‘નંઈ, મારી પાંહે નીં મલે. મેં તો તમને પેલ્લે જ દા’ડે આપી દીધેલી.’

‘હા કંઈ નીં, જોઈ લઉં.’ કહેતાં મેં મારા પર્સના બધા ખાનાં જોઈ લીધા. એટલામાં પલ્લવીબેનનો નંબર આવતાં એ તો દરવાજાની બીજી તરફ પહોંચી ગયાં. અંદર ઊભા રહી કાચમાંથી મને ચિંતિત નજરે જોઈ રહ્યાં. ટિકિટ નીં ઓહે તો કલ્પનાબેન અંઈ કોચીનમાં એખલાં હું કરહે ?

મારી હાલત તો વર્ણવી જ ન શકાય. પર્સ પછી જેટલી થેલી હતી તે બધી ફેંદી વળી. ફરી પર્સ ને ફરી થેલી, એમ રમત રમતાં રમતાં મારા ગભરાટનો પાર નહીં. જો રડવા બેસું તો ટિકિટ કોણ શોધે ? બાપ રે ! બધાં જતાં રહ્યાં ને હું બહાર ટિકિટની શોધાશોધમાં મંડેલી. એટલામાં દૂર ઊભા રહી વાતો કરતા અમારા ટૂર ગાઈડ ત્યાં આવ્યા. ‘મૅડમ, એની પ્રોબ્લેમ ?’

‘મેરી ટિકિટ નહીં મિલ રહી.’ મારો અવાજ અત્યંત ગળગળો, ભેંકડો તાણવાની તૈયારી !

દાંત પડાવવાનો લહાવો

આંખ, કાન કે નાકના ડૉક્ટરને ત્યાં આપણે જઈએ તો ડૉક્ટર આપણી આંખ નથી કાઢી લેતા કે કાન–નાક કાપી નથી લેતા. પણ જો દાંતના ડૉક્ટરને ત્યાં દાંત બતાવવા જઈએ તો મોટે ભાગે ડૉક્ટર આપણા દાંત તોડી નાંખે છે ! વર્ષોથી મને સાથ આપનાર દાંતની કિલ્લેબંધીમાંથી એક કાંકરી પણ ખરે તે મને મંજૂર ન હોવા છતાં કુદરતે ન્યાય કરી જ નાંખ્યો. મારામાં ડહાપણ કે ડહાપણની દાઢ રહે તે વધારે પડતું લાગવાથી, સોજા અને સણકાના સતત હુમલા વડે મારી માનસિક તંદુરસ્તી ખોરવી નાંખી. આખરે વીલે મોંએ મારે ડૉક્ટરને ત્યાં “‘દાંત બતાવવા’ જવું જ પડ્યું.

ડૉક્ટરને ત્યાં પેશન્ટ ઘણા હતા. બધાના દાંત ગણવાની એમને ફુરસદ નહોતી ને જરૂર પણ નહોતી. સીધું પૂછી જ લેતા, ‘શું થાય છે ?’ ડૉક્ટર પર દયા કરતા હોય કે એમની પાસે દયાની ભીખ માગતા હોય એમ દરેક જણ વાંકુંચૂકું મોં કરી– મોં ફાડી, ડૉક્ટર મોં બંધ કરવાનું કહે તેની રાહ જોઈને બેસી રહેતા. મને થયું કે વારાફરતી બધાને અંદર બોલાવે એના કરતાં બહાર આવીને એક સાથે જ બધાનાં મોં ખોલાવી દે ને ટૉર્ચ લઈને ફરી વળે તો વહેલું પતે ! પણ એમાં એમના ધંધાને અસર પહોંચવાની શક્યતા વધુ હોવાથી ડૉક્ટરે પણ પોતાના મોભ્ભા મુજબ જુદા જુદા રૂમની વ્યવસ્થા રાખવી પડે.

મારો વારો આવ્યો. ડૉક્ટરે પૂછ્યું, ‘શું થાય છે ?’‘ખબર નહીં પણ બહુ દિવસથી ખવાતું નથી ને અશક્તિ બહુ લાગે છે. કોઈ વાર ચક્કર પણ આવી જાય છે. જમણા કાનમાં સણકા મારે છે. ઘણી વાર માથું દુ:ખે છે. ગળામાં પણ દુખાવો ચાલુ જ છે. વાતે વાતે રડવું પણ આવી જાય છે.’

ડૉક્ટર ભાવુક બની ગયા ને વીસરી ગયા કે, પોતે દાંતના ડૉક્ટર છે ! હજી ઘણાનાં દાંત ને ખિસ્સાં ખંખેરવાનાં બાકી છે. જે ડૉક્ટર ભલભલાના મોંમાંથી નીકળતા લોહીના રેલાને જોઈ પીગળ્યા નહીં હોય તે મારી દુ:ખભરી દાસ્તાન સાંભળીને પીગળી ગયા ! ‘તમે કોઈ સ્પેશિયાલિસ્ટને બતાવ્યું કે નહીં ? બધી ટેસ્ટ, એક્સ–રે વગેરે કરાવ્યાં કે નહીં ?’

‘એટલે જ તો અહીં આવી છું. બહુ દિવસોથી આ દાઢ બહુ દુ:ખે છે ને આ બધી તકલીફો થાય છે. ડૉક્ટર પણ અસ્સલ પેશો યાદ આવવાથી ટટાર થઈ ગયા ! મારું મોં જે ક્યારનું ચાલતું હતું તેને અટકાવીને ખોલવા કહ્યું. કોઈની સામે  આશ્ચર્યથી મોં ફાડીને જોયાનું યાદ છે, ખડખડાટ હસતી વખતે મારું મોં ખૂલી જાય છે પણ દુ:ખને લીધે મોં આખું ફાડીને દુ:ખભરી ને વળી સવાલી નજરે જોવાનો તો આ મારો પહેલો જ પ્રસંગ જ હતો !

ડહાપણ કે દોઢ ડહાપણ જ્યારે ને ત્યારે કોઈની પણ સામે વગર પૂછ્યે તરત જ બતાવી દેવાનું હોય છે પણ ડહાપણની દાઢ ખબર નહીં કેમ ઠે...ઠ નાકે (ખૂણામાં) રહેતી હશે ? જેને જોતાં, જતાં ને આવતાં ને હવે કાઢતાં પણ આટલી તકલીફ પડતી હશે ? ખેર, ડૉક્ટરને તો ખ્યાલ આવી જ ગયો. કદાચ નહીં પાડવાની હોય તો પણ ‘દાઢ કાઢવી પડશે’ એમ કહી એક ઈંજેક્શન દાંતના પારામાં લગાવી દીધું ! ‘શું આનો બીજો કોઈ ઉપાય નથી ?’ એમ પૂછવાનું મન થયું પણ ધીરે ધીરે મોંમાં ગાદી જેવું લાગવા માંડ્યું અને જીભ–ગાલ–દાંત બધું એકમેકમાં વિલીન થઈ જશે કે શું એ બીકમાં શબ્દો ગળી ગઈ. (પુરૂષોએ આ ઈંજેક્શન ઘરમાં રાખવું એવું મારું નમ્ર સૂચન છે).

બહાર દસેક મિનિટ એવી જ સ્થિતિમાં બબૂચકની જેમ બેસી રહી જ્યાં બીજા બબૂચકો પણ બેઠાં બેઠાં એકબીજાને જોઈને નજર ફેરવી લેતા હતા. મારા નામનો પોકાર થાય ત્યાં સુધીમાં તો અંદરના રૂમમાંથી આવતી હૃદયવિદારક ચીસો સાંભળ્યે રાખી મનને કાબૂમાં રાખવાના પ્રયત્નો કર્યા. દર્દીઓની હિંમત ભલે ભાંગી જાય પણ ત્યાંથી કોઈથી ભાગી ન શકાય એવી સૌની હાલત હતી. મને કમને બધા ટીવી જોયે રાખતા હતા. તે સમયે એક હીરો દસ ગુંડાઓને ભારે પડતો હોય એવું ચવાઈ ગયેલું દ્રશ્ય આવતું હતું. વારાફરતી બધાનાં હાડકાં ખોખરાં કરીને તેમ જ કોઈ કોઈની તો બત્રીસી પણ હાથમાં આપીને એમને રવાના કર્યા.

પછી તો, ડૉક્ટરે હાથ ખંખેરી બાવડાં ફુલાવ્યાં ને મૂછો આમળી. મને થયું કે, અહીં આવનારા તો બધા જ શરીફ લોકો હતા ને છતાંય સામે ચાલીને પૈસા આપીને પોતાના દાંત પડાવી જતા હતા. જોકે, ડૉક્ટરને તેનું કોઈ અભિમાન નહોતું. મૂછો આમળવાનો કે બાવડાં ફુલાવવાનો પીક અવર્સમાં એમની પાસે સમય જ ક્યાં હતો ? તોય, કોઈ વાર એમને પણ મન થઈ જતું હશે.

થોડી વારે મારું નામ કોઈ લેતું હોય એવો મને ભાસ થયો. શૂળીએ ચડવા જતી હોઉં એમ મોં લટકાવી મેં અંદરના રૂમમાં પ્રવેશ કર્યો. દાંત પડાવતી વખતે ઊંઘ આવી જવાની કોઈ જ શક્યતા નહોતી છતાંય ત્યાં એક સરસ, લાંબી ને આરામદાયક ખુરશી મોજૂદ હતી, જેના પર આરામ ફરમાવતાં મારે મારો દાંત પડાવવાનો હતો ! કટોકટીના સમયે સજ્જડ પકડી રખાય એવા બે હાથા પણ ખુરશીને હતા.

હું ખુરશીમાં બેઠી તો ખરી પણ મારી નજર સતત બધે ચકળવકળ ફર્યા કરતી હતી. ઘડીકમાં આંખોને આંજી દેતી લાઈટ દેખાતી તો ઘડીકમાં સામે જ ટેબલ પર ગોઠવેલાં દાંતલેણ કે જીવલેણ શસ્ત્રો દેખાતાં. કાતર, પક્કડ, છરી વગેરે. શું ખબર કદાચ ખાનામાં રિવૉલ્વર પણ હોય ! અહીં આવવા બદલ હવે મને પસ્તાવો થવા માંડ્યો. નક્કામી આવી. ફસાઈ ગઈ. ઘરમાં એક જ અડબોથમાં કામ પતી જાત. પૈસા બચી જાત ને મામલો ઘરમાં જ પતી જાત. (એ બહાને પતિને જાત બતાવવાનો મોકો મળી જાત )!

પણ, ફક્ત દાંત દુ:ખવાને કારણે ને મારા કોઈ વાંક વગર એમ અડબોથ ખાવાની મારી જરાય ઈચ્છા નહોતી. વળી, એમાં કોને બદલે કોના દાંત પડી જાત તે કંઈ કહેવાત નહીં ને જાહેરમાં તમાશો થાત. એમ ઘણી બધી શક્યતાઓ ટાળીને અહીં આવી તે જ ઠીક છે, સમજી મન મનાવ્યું. જોકે, ક્યાંક વાંચેલું કે, દાંત પડાવતી વખતે આંખ ફાંગી થવાનો, બહેરા બનવાનો (ને મારા કેસમાં તો પતિને વિધુર બનાવવાનો ૧૦૦%) ચાન્સ સંભવી શકે એમ હતું. ડૉક્ટર વિશે મેં પૂરેપૂરી તપાસ કરી હતી. બોગસ તો નહોતા જ ને મારા દૂરના કે નજીકના દુશ્મન પણ નહોતા. તેથી ડૉક્ટરને ભગવાન ગણીને એમની ઉપર શ્રધ્ધા રાખવાની હતી. બંનેમાં ફેર એટલો જ કે, એક ઝોળી ખાલી કરે ને એક ભરે !

આખરે કટોકટીની ઘડી આવી પહોંચી. મેં ડૉક્ટરને પૂછ્યું, ‘તમને હાર્ટની તકલીફ તો નથી ને ?’ ડૉક્ટર આશ્ચર્યથી , મારા દિમાગના હોવા વિશે શંકા થવાથી–મારી સામે જોઈ રહ્યા ! ‘કેમ એમ પૂછો છો ?’ ‘ના, આ તો એવું છે કે, મને ગગનભેદી ચીસો પાડવાનો શોખ છે. માઈલો સુધી મારી ચીસ ભલભલાને ધ્રુજાવી શકે છે. દાંત પડાવતી વખતે મારાથી એ ચીસનો પ્રયોગ થઈ ગયો તો તમે ખમી શકશો ?’ ડૉક્ટરને થયું હશે કે, આનો દાંત પાડું ત્યારે નર્સને કહીશ કે, આનું ગળું દાબી રાખે ! એ જ સમયે જોકે મને પણ વિચાર આવેલો કે, ડૉક્ટર જો આસાનીથી દાંત નહીં પાડે તો ? તો હું એમનું ગળું ? (નહીં–નહીં), એમના બંને હાથ જોરમાં પકડીને એમને ધક્કો મારી દઈશ. ડૉક્ટર મારા પગની લાઈનમાં  નહોતા આવતા, જમણી બાજુએ ઊભા હતા. મારે મારો વિરોધ ચીસ વડે કે હાથ વડે જ દર્શાવવાનો હતો. (જરા વિચારો કે, દાંતની પીડા કેટલી ભયંકર હોય છે કે, દાંત તોડનારના જ દાંત ખાટા કરી નાંખવાનું મન થઈ જાય)! શું થાય ? મજબૂરીનું બીજું નામ અહિંસા હશે ?

મને તો પેલી ખુરશી જ જાદુઈ ખુરશી જેવી લાગી. એમાં બેસતાં જ ઉટપટાંગ વિચારો ચાલુ થઈ ગયા હતા. હવે મને ટુચકા યાદ આવવા માંડ્યા ! ડૉક્ટરને ખાતરી છે કે, મારો જ દાંત પાડવાનો છે ? શું ડૉક્ટર મારા મોંમાં બ્રહ્માંડદર્શન કરશે ? આટલું પહોળું મોં કરાવીને અંદર સંતરા કે મોસંબી મૂકવાના હશે ? શું એમને એટલી ખબર નહીં હોય કે, કોઈ પણ સ્ત્રીનું મોં વધારે (સમય) ખુલ્લું રાખવામાં જોખમ છે? મારું મોં ખુલ્લું રખાવીને  ફોન લેવા કે ટીવી પર મૅચ જોવા જતા રહ્યા તો ? પણ હવે શું ?

એટલામાં ડૉક્ટરે ગ્લવ્ઝ પહેર્યાં. હવે મને ખાતરી થઈ ગઈ કે, કદાચ મારું ખૂન થઈ જાય તો પણ એમના પર શક ના જાય એટલે જ ડૉક્ટરે બધી પૂર્વ તૈયારી કરી મૂકી છે. મેં આંખો મીંચી દીધી. ડૉક્ટરે કહ્યું, ‘ગભરાઓ નહીં. જસ્ટ રિલેક્સ!’ (ડૉક્ટર, તમે આવી ઘડીએ રિલેક્સ થાઓ?) મેં ખુરશીના બંને હાથા પર સજ્જડ પક્કડ જમાવી. મોંની ચામડી અંદરથી બહેરી (ખોટી) કરી હોવાથી દર્દનું નામોનિશાન નહોતું. કાન બહેરા ખબર પણ મોં બહેરું, તે તો આજે જ જાણ્યું. ડૉક્ટરે છરી ને પક્કડની મદદથી મારી દાઢને હલો કર્યું. (હલાવી)! શસ્ત્રો વાગ્યાં તો નહીં પણ દાંત સાથે ઠોકાવાના અવાજોના એટલા પ્રચંડ પડઘા પડતા હતા કે, મોટી મોટી શિલાઓ ટકરાઈને ગબડતી હોય એવો અનુભવ થયો.

મેં શરીરને અક્કડ કરીને લાકડા જેવું કરી દીધું. (પછી થઈ જાય તોય વાંધો નહીં).પણ ડૉક્ટરે જેવી પક્કડની મદદથી દાઢને પકડીને જોરમાં ખેંચી કાઢી કે, તે જ સમયે ક્યારે મારાથી ડૉક્ટરના બંને હાથો પર સખ્ખત ભીંસ અપાઈ ગઈ ને મોંમાંથી જોરદા....ર ચીસ નીકળી ગઈ તે ડૉક્ટરને પણ ખબર ના પડી. ગભરાટમાં એમના હાથમાંના ઓજારો નીચે પડી ગયાં અને મારી દાઢ તો ક્યાંય દૂર ફેંકાઈ ગઈ ! ડૉક્ટર તો એક સેકંડ પૂરતા મૂઢમતિ, બીજી સેકંડે મંદમતિ અને પછી તો સ્વસ્થ થઈને ગતિમાં આવી ગયા. તરત જ એમણે નર્સને કહ્યું, (‘આના માથામાં એક ફટકો મારો.’) ‘આમને કોગળા કરાવીને ડટ્ટો મારો.’ મને તો બધું વિચિત્ર લાગતું હતું. હું તો ઘરેથી બ્રશ કરીને આવી હતી ને કોગળા પણ કરેલા તો પણ? પછી તો, નર્સે ના ન કહી ત્યાં સુધી મેં બેસિનમાં લોહીના કોગળા ચાલુ જ રાખ્યા. નર્સ ગભરાઈ ગઈ. જો આ મરી જશે તો દાઢના ખાડાને બદલે, મારે એના નાકમાં દટ્ટા મારવા પડશે. મારી એક જ હરકતથી ડૉક્ટર ને નર્સ બંને ગભરાઈ ગયાં. મને વહેલી રવાના કરવા ડૉક્ટરે મને એમની સામે ખુરશી પર બેસવા કહ્યું.

હું સો રૂપિયાની દાઢને બદલે પાંચ પૈસાનું રૂ મોંમાં લઈને ડૉક્ટરની સામે બેઠી. ‘સૉરી ડૉક્ટર! પણ મેં તમને પહેલાં જ પૂછેલું.’ ડૉક્ટરે મને જવાબ આપ્યો નહીં પણ બધાંને પૂછતા હશે એટલે મને પણ પૂછ્યું, ‘દાંત ઘરે લઈ જવો છે ?’

‘ડૉક્ટર! એ તો ડહાપણની દાઢ હતી. નીકળતી વખતે જ પરચો બતાવી ગઈ તો હવે રાખીને પણ શું કરું ? જેટલું ડહાપણ બચ્યું છે એનાથી ચલાવી લઈશ.’