ફરવા પણ ક્યાં જાય ?

ફરવા જવાનું નામ પડે ને મારી નજર સામે આખી દુનિયાનો નકશો દેખાવા માંડે. કઈ જગ્યાએ હાલ જવાય એવું છે ? ભારતમાં જ ફરવું કે ફોરેન ટુર મારવા જેવી છે ? ખરેખર કશે ફરવા જવું છે કે પછી બધા પર વટ મારવા મોટી મોટી વાતો કરવી છે ? એક વાર સિંગાપોર શું જોઈ નાંખ્યું કે, ત્યાર પછી તો ફરવાનું નામ પડે ને સૌથી પહેલાં મને નેપાળ ને બૅંગકૉક ને હૉંગકૉંગ ને મલેશિયાના જ નામો યાદ આવવા માંડે. એવું છે કે, ભારતમાં જ રહીએ એટલે એ તો પછીથી પણ જોવાશે. જ્યારે બીજા દેશોનાં તો ભાડાં વધી જાય કે ત્યાંના ચલણમાં ઉછાળો આવી જાય કે પછી ત્યાં મોંઘવારી વધી જાય કે પછી કોઈ કારણસર આપણને ત્યાં પ્રવેશ ન આપે તો ? બસ, આવું બધું કંઈ બને તે પહેલાં ત્યાં ફરી લેવું સારું. એમાં તો લંડન કે અમેરિકા કે કૅનેડા પણ જઈ શકાય, પણ કહે છે કે ત્યાંના ભાડાં મારી નાંખે એવાં હોય છે ! તો પછી મરી જવું એના કરતાં નજીકના જ પાડોશી દેશોમાં ફરી આવવું વધારે સારું કે નહીં ?

ફરવા જવામાં પાછું એવું કે, હજી તો વિચાર જ કરતાં હોઈએ ત્યાં તો મેં બધે ઢોલકી વગાડવા પણ માંડી હોય ! ‘અમે ફલાણી જગ્યાએ જવાનું વિચારીએ છીએ.’ પછી તો જોઈએ જ શું ? જેટલાં મોં એટલી સલાહ ! ‘તમે એના કરતાં ફલાણી જગ્યાએ જાઓ. અમે ગયે વરસે જ જઈ આવ્યાં. બહુ મજા આવી હતી.’ એમણે એવું કેમ ધારી લીધું કે, જે જગ્યા એમને ગમી તે અમને પણ ગમશે જ ! પેલી સલાહની ટેવ બહુ અવળચંડી હોય છે. ભલભલાને પછાડી દે. બીજાનો અભિપ્રાય એમનાથી તદ્દન ઊંધો હોય ! ‘અરે ! તમે ભૂલમાં પણ ત્યાં તો જતાં જ નહીં. ખાવાપીવાનાં ઠેકાણાં નહીં ને ફરવાની પણ કંઈ મજા ન આવે. અમે તો હેરાન હેરાન થઈ ગયેલાં. મારું માનો તો....’ પોતાની ભૂલોનો ભોગ બન્યાં હશે બાકી આખી દુનિયાને ગમે ત્યાં એમને કેમ ન ગમ્યું ભલા ? ખેર, મારી ભૂલનો ભોગ તો મારે જ બનવાનું ને ? હશે. તમને થશે કે, શું આવી જ આડીતેડી સલાહોને તેડીને મેં ફર્યાં કર્યું ? ના ભઈ ના. આપણે તો સાંભળવું સૌનું પણ કરવું તો, ‘ઘરનાં કે’ તેમ’ !

જોકે, ઘરમાં પણ બધાના વિચારો પાછા જુદા પડે એટલે જવાની જગ્યાઓનાં નામ તો ઘડી ઘડી બદલાય. પછી તો એટલી બધી જગ્યાઓની ચર્ચા ચાલે કે સૌને એમ થવા માંડે કે, ‘ફરવા પણ ક્યાં જઈએ ? પેલી જગ્યા તો આવી ને પેલી જગ્યા તો તેવી. ફલાણી જગ્યાએ બધું સારું પણ ખાવાનાં ઠેકાણાં નંઈ. ને ઢીંકણી જગ્યાએ ખાવાની પંચાત નંઈ તો હમણાં ત્યાં તો ગરમી બહુ.’

બસ, એમ ને એમ ઘણી વાર તો અમે ફરવા જવાના નામનું જ નાહી લઈએ. કારણકે બધે હૉટેલો બુક થઈ ગઈ હોય ને ધરમશાળામાં પણ ભીડ જોવા જેવી હોય. એવે વખતે અમારી ભીડ ભાંગવાવાળું કોઈ ન હોય. આખરે ફરવા જવાનું ઠેલાઈ જાય અથવા બીજા કોઈ તહેવાર કે રજાના દિવસોમાં ગોઠવાઈ જાય–અગાઉથી હૉટેલ બુક કરીને સ્તો.

છેલ્લા બે–એક વરસથી મારી દૂરની બહેન (સગપણમાં પાછું આવું બધું બહુ હોય ! દૂરની બહેન ને નજીકની બહેન !) કમ મિત્ર સુરતનાં પલ્લવીબહેનને ફરવાનો ચસકો લાગ્યો હતો ને ખોટું ન કહું તો મને પણ એમણે ચસકો લગાડ્યો, એટલે લાગી ગયો ! કોઈક ટુર કંપનીની જાહેરાત આવતાં જ વાર. ખાસ તો, સ્ત્રીઓની જ ખાસ–સ્પેશ્યલ ટુર હોય તેની ઓફિસમાં જઈને પલ્લવીબહેન બધી તપાસ કરી લાવે. પછી મને એકાદ સુંદર સવારે ફોન કરે, ‘કલ્પનાબહેન, મોરિશિયસ આવવું છે ?’ હું તો મનમાં ભાવે ને મૂંડી હલાવવા જેવું કરું. ‘ના ના, અ’મણાં નીં. અ’જુ ગયે મહિને તો અં’ઈ ફરી આઈવાં ને આવતે અઠવાડિયે બે દા’ડા ફલાણે જવાનું છે ને આવતે મઈ’ને પાછું ચાર દા’ડા લગનમાં ઢીંકણે જવાનું છે.’ હું સાચાં પણ સત્તર કારણો ઢાલની જેમ ધરી દઉં. ‘અ’વે એ તો બધું ચાઈલા જ કરે. (હુરતી ને પાછાં દેહાઈ !) એ તો બધું ઘરનાં હાથે ફરવાનું કે’વાય. આ તો આપણાં એખલાં બૈરાં લોકની જ ટુર છે. આપણે બૅંકૉક ગયલાં કે નીં ? બસ તે જ કંપનીવાળા મોરિશિયસ લઈ જતાં છે. તમે તીયાર થાઓ તો આપણે ઉપડીએ ને ઘરનાંને પટાવી કાઢીએ.’ ‘હારુ, કાલે કે’ઉં.’ એમ કહીને હું ફોન તો મૂકું પણ મોરિશિયસની વાત કઈ રીતે મૂકીશ તેના વિચારમાં કામમાં ગોટાળા કરવા માંડું.

પહેલાં તો દીકરા–વહુને ફોન કરીને પૂછી લઉં કે, ‘મોરિશિયસ ફરવા માટે કેવું ?’ એ લોકો પણ જાણી ગયેલાં એટલે પૂછે, ‘પલ્લવી આન્ટીનો ફોન આવેલો ?’ હું વધારે પંચાત કરવાની ના પાડતાં કહું કે, ‘ભાઈ, જે હોય તે ક’ઈ દો ને કે જવા જેવું છે કે નીં ?’ ‘જો, તારે જગા હાથે હું કામ છે ? તું તારી મેરે જાં ચાન્સ મલે તાં ફઈરા કર નીં. પપ્પાને અમે હાચવી લેહું. અઠવાડિયાનો જ સવાલ છે ને ? પછી હું ? અમે ક’ઈ દેહું પપ્પાને. તું ફિકર નીં કર.’ જોકે બીજે દિવસે પલ્લવીબહેનનો જ ફોન આવે કે, ‘કલ્પનાબહેન, આપણે મોરિશિયસનું માંડી વારીએ. એના કરતાં કેરાલાની હાત દા’ડાની ટુર છે. આપણે કેરાલા જઈએ.’ હું ગભરાતાં ગભરાતાં પૈસાની વાત મૂકું. ‘કેટલા પૈહા ?’ (રૂપિયાને હો અમે પૈહા જ ક’ઈએ !) ‘અ’વે તમે પૈહાની ફિકર હું કરવા કરો ? તમે ડૉક્ટરનું વરહદા’ડનું બિલ નથી ભરતાં ને ? ઉચ્છલમાં રે’ઓ એટલે દવાના ખર્ચા એમ હો ઓછા થાય. તમારે રોજના રિક્ષા કે ગાડીના ખર્ચા હો નીં ને બજાર નીં મલે એટલે શૉપિંગના ખર્ચા હો નીં. તો પછી, ખર્ચી લાખો નીં ફરવામાં. અ’વે બચાવીને હો હું કરવાના ?’ પલ્લવીબહેન એકસામટો બૉંબમારો કરી દે તે હું સામો એકાદ ભીંતભડાકોય ના કરી શકું. 

આમેય, મારે તો મોરિશિયસ કે માથેરાન, બધું જ સરખું. મારે તો થોડા દિવસ ક્યાંય પણ ફરવા મળે એટલે જલસા. નવી જગ્યા, નવા લોકો ને નવા ચહેરા. નવી જગ્યાની નવી માટીની નવી સુગંધ. નવા લોકોનો નવો પહેરવેશ ને નવી બોલી. ને નવા ચહેરાના નવા હાવભાવ ને નવું કુતૂહલ. બસ હું તો આ બધું માણવા જ જતી હોઉં. જગ્યાના નામનું મારે મન કોઈ મહત્વ નહીં. કદાચ થોડા દિવસો પછી કોઈ પૂછે કે, ‘કેરાલામાં ફલાણી જગ્યા જોયેલી ?’ હું વિચારમાં પડી જાઉં ને કહું, ‘પલ્લવીબહેનની ડાયરીમાં જોવું પડશે. યાદ નથી બરાબર.’ (!) તો પછી, ક્યાં જાઉં ?

મારી સંપેતરા કહાણી

ભારતીયો જ્યાં જ્યાં જાય છે, ત્યાં ત્યાં સંપેતરા–પ્રથાને જીવંત રાખવાના યથાયોગ્ય પ્રયાસો ચાલુ રાખે છે. પરિણામે જમાનાજૂની આ પ્રથા આજે પણ એટલો જ માન–મરતબો ધરાવે છે. જેમ દસમા–બારમાના રિઝલ્ટની જાહેરાત થતાં જ, નિર્દોષોને એમના ઉજ્જવળ ભવિષ્યની ટિપ્સ આપનારા ફૂટી નીકળે છે, તેમ જ કોઈના પરદેશ જવાની જાહેરાત થતાં જ, બાપડા–બિચારાનાં સગાં ને વહાલાં ઊંચાંનીચાં થવા માંડે છે.

મારા સિંગાપોર જવાના એક દિવસ અગાઉ અમે મુંબઈ પહોંચવાનાં હતાં. એટલે ઉચ્છલ છોડવાના આગલા દિવસે છેલ્લી છેલ્લી તૈયારીના ભાગ રૂપે ઘરનાં સૌએ મને બાનમાં લીધી. મારા માથા પર સવાર થઈને મારી ઉલટતપાસ ચાલુ કરી, ‘પાસપોર્ટ બરાબર મૂક્યો છે ? ટિકિટ ને વિઝા ક્યાં મૂક્યા જરા જોવા દે તો ! બધો સામાન હજી એક વાર ચેક કરી લે. કંઈ રહી તો નથી જતું ને ? જ્યાં જાય ત્યાં સામાનનું બરાબર ધ્યાન રાખજે.  જરા સ્માર્ટ બન. બધે આમતેમ ફાંફાં નહીં માર્યા કરતી.’ મને આજ કાર્યક્રમની બીક હતી એટલે મેં તો બાબાનું નામ લઈને ઊંડા ઊંડા શ્વાસ લેવાના ચાલુ કરી દીધા હતા. એવામાં બારણે બેલ વાગી. જોયું તો પાડોશીઓ અને સગાંઓ ! મને છેલ્લી વારનું મળવા આવેલા. વિમાનપ્રવાસનું ઠેકાણું નહીં. ઉપર ગમી ગયું તો પાછાં ન પણ આવે ! મેં તો બધાનાં હાથમાં પાર્સલ જોઈને ઊંડા શ્વાસ લેવાની સ્પીડ વધારી દીધી.

આ લોકોએ સિંગાપોરમાં પણ પોતાનાં સગાં શોધી કાઢ્યાં ? સૌને આવકારી મેં સૌનું પાણીથી સ્વાગત કર્યું. સામાન વધવાની બીકે મેં આવકારનું બીજું પગથિયું ટાળ્યું. અંદરખાને મને ગભરાટ શરૂ થઈ ગયો હતો, બધો સામાન પૅક થઈ ગયો છે ને વજન પણ બરાબર જ થઈ રહ્યું છે, ત્યારે  બધું ક્યાં મૂકીશ? વધારાના પૈસા ભરવા પડશે તે અલગ. મારી ચિંતાના જવાબ રૂપે સૌએ વારાફરતી, પોતપોતાના પાર્સલ મને આપતાં કહ્યું, ‘લ્યો, તમારા દીકરાને મારા હાથના નાસ્તા ખવડાવજો. મારે ત્યાં આવતો ત્યારે કાયમ ડબ્બા ખોલીને નાસ્તા ખાઈ જતો.’ આજે ખબર પડી કે, દીકરો ઘરમાં કેમ વરણાગી કરતો ? એકે તો, ઘરનું ચોખ્ખું ઘી અને દેશી ગોળનું પૅકેટ આપતાં કહ્યું, ‘તમારા દીકરાને ગરમ ગરમ ભાખરી બનાવીને ખવડાવો તયારે આ ઘી ખાસ ચોપડજો. ત્યાં ક્યાં આવું ઘી મળવાનું ? કોઈ વાર ગોળપાપડી બનાવો ત્યારે મને યાદ કરજો.’ આવી લસલસતી ને મીઠી મીઠી લાગણીઓની અવગણના કેવી રીતે થાય ? જે વસ્તુઓ મેં લેવાની ટાળેલી, આખરે તે જ મારે લેવી પડી. મેં બધાંને આઈસક્રીમ ખવડાવવાનું નક્કી કર્યું.

એટલું સારું કે, જમાનાઓથી ગુજરાતીઓ ઈંગ્લૅન્ડ, અમેરિકા ને દુબઈ કે કૅનેડા જઈ વસેલા એટલે સિંગાપોર વિશે ખાસ કોઈને માહિતી ન હતી. અઠવાડિયાની ટૂર કરી આવેલાંઓને પણ ગુજરાતી ભોજન ને શૉપિંગ સિવાય વિશેષ જાણકારી નહોતી. છતાંય, એક સલાહપ્રેમીથી બોલાઈ ગયું, ‘ત્યાં ગરમ પહેરવા–ઓઢવાનું સરખું લઈ જજો. નકામું હેરાન થવાનું.’ મેં મનમાં હસતાં કહ્યું, ‘સિંગાપોરમાં તો વાદળ ને વરસાદ ને તડકો ને એવું બધું. એટલે ધાબળા કે શાલ ઓઢીને ફરીએ તે સારું ન દેખાય. છત્રી જ ઓઢવી પડે ને છત્રી તો ફોરેનની જ સારી એટલે ત્યાંથી જ લઈ લઈશ.’

બધાંની વિદાય બાદ અમે નાસ્તાની અલગ બૅગ બનાવી વજન કર્યું. દસ કિલો વજન વધી ગયું. હવે ? નક્કી થયું કે, બૅગ લઈ લેવી. એરપોર્ટ પર વહેલા પહોંચી જવું. કસ્ટમના અધિકારીઓ શરૂઆતના પેસેન્જરોને ખાસ હેરાન નથી કરતા. જેમ ભીડ વધતી જાય તેમ એમનું દિમાગ છટકતું જાય, પછી એ લોકો એક એક ગ્રામનું વજન ગણતા થઈ જાય. ચાલો ત્યારે, રસ્તો નીકળતાં અમે નિરાંતે બીજે દિવસે ઉચ્છલથી રવાના થયાં.

પહેલાં તો એવો રિવાજ હતો કે, પરદેશ જનારાનો વટ પડતો. એને દહીં–જીરું, કંકુ–ચોખા નાળિયેર ને હારતોરાનાં દર્શન કરાવાતાં. શુકનના રૂપિયા પણ અપાતા. અહીં તો, કોઈને કંઈ યાદ જ નહોતું. મેં પણ મનમાં જ બધું માંડી વાળ્યું. બધી ઘડી શુભ ઘડી જ છે. આટલી બધી શુભેચ્છાઓથી તો હેમખેમ જ પહોંચી જઈશ ને ? આખરે એરપોર્ટ પર જવાનો સમય આવી ગયો અને મેં સૌની હસતાં હસતાં વિદાય લીધી. એ સૌ પણ ખુશ દેખાયાં ! આખરે સામાન ટ્રોલી પર ગોઠવી હું કસ્ટમની વિધિઓ પતાવવા ચાલતી થઈ.

એક પછી એક કોઠા પાર કરવાના હોવાથી મેં અધિકારીને ચોક્સાઈથી સામાન બતાવીને કહ્યું, ‘જોઈ લો. બધું બરાબર જ છે. હું તો મારા દીકરાને ત્યાં જાઉં છું એટલે મારી પાસે, તમે ધારો એવો કોઈ સામાન છે જ નહીં. નકામી મહેનત ના કરશો.’ મને અવગણી એમણે તો એમની ફરજના ભાગ રૂપે બૅગ ખોલાવી ને તપાસવા માંડી. આ બધા કાર્યક્રમ દરમિયાન મારા મોબાઈલ પર, પાંચથી છ ફોન આવી ગયા, ‘પેલી બૅગ ગઈ ?’ સૌને મારા કરતાં ‘પેલી બૅગ’ની ચિંતા વધારે હતી ! ઘડી ઘડી ફોન લેવામાં, ઘડીકમાં મારું પર્સ લસરી જતું તો ઘડીકમાં પાસપોર્ટ લસરી જતો. કંટાળીને મેં બૅગ તરફ જોયું. કસ્ટમ અધિકારી પેલું ઘીનું પૅકેટ નાક પાસે ધરીને ઊંડા શ્વાસ લઈ બોલ્યો, ‘જુઓ મૅડમ, આ અસલી દેશી ઘીનું પૅકેટ તમે ભૂલી જાઓ. બહુ વરસો થઈ ગયાં આવું ઘી જોયાને.’

મેં તો દેશી ઘીની ગોળપાપડીનું સપનું પેલા અધિકારીની આંખમાં જોઈ, બૅગ લગેજમાં જવા દઈ ત્યાંથી ચાલતી પકડી. ઘીના દાણા પર પણ ચાટવાવાળાનું નામ લખ્યું હશે ? ચાલો હવે, મોટું મન રાખી પ્લેનમાં પ્રવેશો, બીજું શું ?

જ્યારથી મારી ટિકિટ આવી હતી, ત્યારથી મારા મનમાં એક સવાલ ઘુમરાતો હતો, મારો સહપ્રવાસી કોણ હશે ? આજે બીજો સવાલ ઉમેરાયો, કસ્ટમ અધિકારી ઘરેથી રોજ દહીં–જીરું ખાઈને નીકળતા હશે ? મને યાદ આવી વિવેક મનહર ટેલરની આ પંક્તિઓ,

                        ‘જગત જ્યારે જ્યારે કનડતું રહે છે,

                         મને કંઈક મારામાં જડતું રહે છે.’

એક ડોસી ડોસાને હજીય સવાલ કરે છે

ગુજરાતીના બહુ મોટા કવિ સુરેશ દલાલની બહુ જાણીતી રચના છે, ‘એક ડોસી ડોસાને હજી વહાલ કરે છે.’ સાચી વાત છે. સ્ત્રીઓના સ્વભાવના મૂળમાં જ દયા, માયા, કરુણા, પ્રેમ ને લાગણીનો ધોધ વહેતો હોય છે. આખી જિંદગી તો ઘરનાં સૌને એ ધોધનો લાભ એણે આપ્યો હોય પછી ઘડપણમાં બાકી કોણ રહે ? તો અલો કે ડોસો જે ગણો તે. પછી ડોસીએ પેલા પ્રેમ ને લાગણી ઠાલવવાના ક્યાં ? ઘરની બહાર પણ જવાય એવું ખાસ રહ્યું ન હોય ત્યારે ડોસી ડોસાને વહાલ જ કરવાની ને ? ડોસાને પણ નિવૃત્તિમાં ઘરમાં બેસીને માખી મારવાનું સૂઝે નહીં એટલે એ પણ ડોસીને સાચવ્યા કરે. નહીં તો એનાં નખરાં કોણ ઊઠાવે ? લોકો કહે કે, કેવાં એકબીજાંને સાચવીને રહે છે ? એક ડોસી ડોસાને હજી વહાલ કરે છે !

હકીકત એ છે કે, પરિસ્થિતિ જેવી દેખાય તેવી હોતી નથી. ડોસીનો સવાલ પૂછવાનો સ્વભાવ એમ કંઈ ઘડપણમાં બદલાઈ જતો હશે ? ભલે ને બધી વાતે હા એ હા કરે ને બધાં કામેય ડગુમગુ કરે પણ સવાલ તો પૂછવાના જ. સવાલ વગર ખાવાનું હજમ ન થાય.

જો ડોસા મોડે સુધી ઊંઘે તો સવાલ, ‘કેમ આજે ઊઠવું નથી ?’

ડોસા સવાર બગાડવા ન માગતા હોય એટલે હંમેશની જેમ મનમાં જ બબડી લે, ‘ઊઠે છે ભાઈ ઊઠે છે, બે ઘડી સૂવા દે શાંતિથી.’

ને જો વહેલા ઊઠી ગયા તો, ‘કેમ આજે કંઈ વહેલા ઊઠી ગયા ?’

‘ભૂલ થઈ ગઈ બાપા. તું કહેતી હોય તો સૂઈ રહું આખો દિવસ.’ આ તો બધું મનમાં જ હોય ને ? એ તોર–તમાશાના દિવસો તો ક્યારનાય ગયા.

વર્ષોથી ડોસા ઊઠીને પહેલાં ચા જ પીતા હોય તોય સવાલ ! ‘ચા મૂકી દઉં ?’

‘હવે ભઈ, તેમાં પણ શું પૂછવાનું ? ઊઠે એટલે ચા મૂકી જ દેવાની હોય ને ? મરવાને દા’ડે પણ જતાં પહેલાં પૂછશે કે, ‘ચા મૂકી દઉં ? કે જવાના જ ?’

અને પહેલી ચા ખાંડવાળી પીતા હોય તોય સવાલ, ‘ચામાં ખાંડ નાંખું કે ટીકડી ?’

‘આ આટલાં વરસોથી રોજ જ નવી કેમ થતી હશે ?’ ઉંમર થતાં મનમાં બબડવાની ટેવ ઘરમાં શાંતિ રાખવામાં મદદ કરે, એ ડોસાને સારી રીતે ખબર એટલે આ રમત ચાલ્યે રાખે. જવાબમાં ફક્ત હા ને ના અથવા એકાક્ષરી જવાબ આપ્યા કરવાના બસ.

આખો દિવસ આમ જ, ‘હવે કેટલી વાર ચા પીશો ? હમણાં તો પીધી.’ ને નાસ્તો મૂક્યા પછી ‘નાસ્તો હમણાં કરવાના કે નાહીને ?’ બેમાંથી જે જવાબ મળે તેનાથી ડોસીને સંતોષ કેમ થાય ભલા ? એ તો  એમ જ કહેવાનીને કે, ‘પહેલેથી કહેવું જોઈએ ને !’ વળી, જમવાનું બને એટલે જમી લેવાનું જ હોય ને ? તોય સવાલ વગર કેમ ચાલે ? ‘જમવાનું ઠંડું પડે આ ક્યારનું. હવે મેચ પછી જોયા કરજો. ચાલો તો, પછી હું પણ પરવારીને ઘડીક આડી પડું. આવો છો ને ?’ જવાબમાં ડોસા મનમાં બબડતા બબડતા હાજર થઈ જાય. ‘બરાબર વિકેટ પડવાના ટાઈમે જ બૂમાબૂમ કરે. બોલાય નહીં પાછું નહીં તો મારા ડાંડિયા ડૂલ કરી નાંખે.’ આમ જ, સવાલોથી ઘેરાયેલા કે ટેવાયેલા ડોસા ને ડોસી એકબીજાને સાચવ્યા કરે ને એકબીજાનું ધ્યાન રાખતાં રહે.

આ બધામાં વચ્ચે ક્યારેક ડોસાને એકાદ સવાલ પૂછવાનો ગભરાતા ગભરાતા મોકો મળી જાય ખરો ! ‘મારું ચોકઠું કશે જોયું ?’ મનમાં ફફડાટ ચાલુ, ‘હવે આવી બન્યું પણ ચોકઠા વગર ચાલશે નહીં ને પૂછ્યા વગર મળશે નહીં. ગુજારે જે શિરે તારે ડોસીનો સાદ તે સહેજે.’

‘હાય હાય ! આજે પાછું ચોકઠું કશે મુકાઈ ગયું ? કેટલી વાર કહ્યું કે, ચોકઠું ને ચશ્માં જ્યાં જાઓ ત્યાં સાથે ને સાથે રાખો પણ મારું સાભળે છે કોણ ? (ઘરમાં બીજું કોઈ છે ?) હવે ક્યાં મૂકી દીધું ચોકઠું ?’

‘મને ખબર હોત તો તને શું કામ પૂછત ? બે સાંભળવા ?’ મનમાં રે ભાઈ મનમાં !

‘હવે શોધવા લાગો, એમ મારા ભરોસે શું બેસી ગયા ? નાસ્તો કર્યા પછી ક્યાં મૂકેલું ? ક્યાંક ડિશ  સાથે ધોવા તો નહોતું મૂકી દીધું ને ? તો ગયું એંઠવાડમાં સમજી લો. હે ભગવાન ! આટલાં વરસથી ચોકઠું પહેરે છે પણ દિવસમાં દસ વાર એને શોધવાનું. મોઢામાં જ રાખી મૂકતા હો તો ? ચાલો હવે, એમ મારી સામે શું જોયા કરો છો ?’

‘એ તો, ગુસ્સેમેં તુમ કિતની હસીન લગતી હો તે જોતો ’તો.’ આ તો મોટેથી જ બોલાય ને ?

‘હવે આ ઉંમરે ગાંડાં કાઢતાં શરમાઓ જરા.’

‘લે મળી ગયું જો. ભૂલમાં તારા ચોકઠાની ડબ્બીમાં મૂકી દીધેલું પછી ક્યાંથી મળે ? ડબ્બી ખાલી જોઈ તે હું સમજ્યો કે મારી છે. તારું ચોકઠું તો તારા મોંની ડબ્બીમાં છે ને ? નહીં તો પાછું એને શોધવાનું.’

‘બહુ મોટી જોક મારી હં. તમારી ડબ્બી પર લાલ ચોકડી કરી છે એટલું યાદ નથી રહેતું ?’

‘ચાલો હવે મળી ગયું ને ? જમવાનું આપી દો, બહુ ભૂખ લાગી છે.’

આમ જ ક્યારેક ચોકઠું ને ક્યારેક ચશ્માં, ક્યારેક ચંપલ તો ક્યારેક લાકડી, ક્યારેક દવા તો ક્યારેક ચૂરણની ફાકીમાં દિવસો વહેતા રહે. ડોસાને ક્રિકેટ ને ન્યૂઝ જોવા હોય પણ ડોસી રૂમમાં દાખલ થાય કે, મહાભારત કે હનુમાનની સિરિયલ ચાલુ થઈ ગઈ હોય ! ડોસી ટીવી જોતાં જોતાં ઝોકાંય મારી લે કે નસકોરાંય બોલાવી લે, તોય ડોસાથી મોટેથી હસાય નહીં. ક્યાંથી હસે ? સાથે હસવાવાળું પણ કોઈ જોઈએ ને ?

ખેર, ડોસા–ડોસીનું જીવન તો આમ જ પૂરું થાય પણ કેટલાક સવાલો આપણને પણ થાય કે, ડોસીને સવાલ પૂછવાનો પહેલેથી જ શોખ હશે ? કે વારસામાં આવ્યો હશે ? સવાલ પૂછવાનો એને કંટાળો નહીં આવતો હોય ? ડોસાને તો બેથી વધારે સવાલના જવાબ આપતાં તો કંટાળો આવવા માંડે ને ગુસ્સો પણ આવું–આવું કરવા માંડે ત્યારે ડોસીને શું મજા આવતી હશે ? વિચાર એમ પણ આવે કે, ડોસો જો પોતાની વસ્તુનું પોતે જ ધ્યાન રાખતો હોત તો પોતાની આ સાહ્યબી કે ડોસીના નૉન–સ્ટૉપ સવાલનો, સવાલ જ ના ઊભો થાત ને ? જોકે, આ તો ‘તો’નો સવાલ છે એટલે જ ડોસી ડોસાને હજી સવાલ કર્યે જ જાય છે, કર્યે જ જાય છે.

ઘર જેવું મરચું

ઘણા દિવસોથી છાપામાં, આંખે ઊડીને વળગે એવી એક જાહેરાત આવે છે. ‘ઘર જેવું મરચું’. સારું કે, જાહેરાત જ આંખે ઊડી બાકી મરચું ઊડતે તો ? જાહેરાત જોતાં જ મનમાં સવાલ થાય કે, હેં ? ઘર જેવું મરચું ? એ વળી કેવું મરચું ? રામદેવ, શામદેવ કે કામદેવ મરચું તો જાણે કે સમજ્યા, પણ ઘર જેવું ? તેય મરચું ? ઓહો ! એ તો મસાલાની તમતમતી ને મઘમઘતી સીઝન શરૂ થઈ છે  તેની જાહેરાત છે એમ ને ? ગમે ત્યારે આંખમાંથી પાણી કાઢે કે વગર શરદીએ છીંકાવી દે એવા મસાલા બજારમાં આવી ગયા છે ત્યારે આપણને તો એ જ વિચાર આવે ને કે, આ ઘર જેવું મરચું એટલે શું ?

ઘણાં વર્ષો પહેલાં જોયેલી એક ફિલ્મની હીરોઈન હીરોને પોતાના ઘરે એમ કહીને નિમંત્રે છે કે, ‘મૈં કૉફી બહુત અચ્છી બનાતી હૂં.’ (કહેવાનો અર્થ એમ હશે કે, હૉટેલ કરતાં મારા ઘરની કૉફી સારી.) જ્યારે હીરો, ‘એમાં કઈ મોટી ધાડ મારી?’ એવું મનમાં બબડતો નાછૂટકે કૉફી પીવા જાય છે. જો આજનો હીરો હોત તો કહેત કે, ‘એના કરતાં ‘સીસીડી’માં મસ્ત કૉફી મળે છે, ત્યાં જ જઈએ.’ (જોકે, આજની હીરોઈન તો કૉફી બનાવતાં જાણતી હોત, તો આમંત્રણ આપત ને ?) ખેર, ત્યારના જમાનામાં ઘરના ભોજનનો મહિમા હતો. દરેકને પોતાની માના હાથની અમુકતમુક વાનગીઓ બહુ ભાવતી જેનો તેઓ પ્રચાર પણ ખૂબ કરતા. પરિણામે સ્ત્રીઓ બીજી ત્રીજી વાનગી બનાવવામાંથી બચી જતી. વરસોથી એક જ વાનગી બનાવ્યે રાખવાની. પછી તો માસ્ટરી આવી જ જાય ને ? ‘ફલાણા બેનની તો દાળ રસોઈયાને પણ ટક્કર મારે.’ ‘ ખમણઢોકળાં તો અમારાં ઢીકણાંબેનના જ.’ એ જ બેન નાતમાં જમવા ગયાં હોય ત્યારે રસોઈયાના હાથની દાળ ટેસથી ઝાપટતાં દેખાય ને ખમણ તો જેટલી વાર આવે તેટલી વાર પીરસાવે. 

આ ઘરનાં જેવું–ઘરનાં જેવું તો એટલું ચાલેલું કે, અમુક ખાસ માણસ ઘરનાં માણસ ગણાય ! હોય બહારના પણ સંબંધમાં કે કામકાજમાં ઘરનાં લોકો જેવું જ, કે ઘણી વાર તો હોંશે હોંશે એમના કરતાંય વધારે કામ કરતા હોય. ઘરમાં બધાં એમને સારી રીતે ઓળખતાં હોય, ને એ ખાસ ઘરનાં માણસ, ઘરનાં બધા સભ્યોનું કામ ઉલટભેર કરતા હોય. બદલામાં એમને શું મળતું હોય ? ‘આ તો અમારા ઘરનાં માણસ છે. એકદમ વિશ્વાસુ. પોતાના ઘરનું પછી, પણ અમારા ઘરનું કામ પહેલાં કરે !’ બસ આટલી વાતમાં તો એ ફરી બમણા જોશમાં કામ કરે. (એમના ઘરે એમની શી હાલત હશે ? કે શી કિંમત હશે ? કોણ જાણે.) ઘણાં એવા ઘરનાં માણસ બૅંકના બધા વ્યવહાર પણ કરતા હોય ને બજારના સઘળાં ચકરડાં પણ મારતા હોય. એ તો ભઈ, ‘ઘરનાં જેવા માણસ’ પર જેવો વિશ્વાસ.

ઘણી જગ્યાએ ઘરમાં કામ કરનાર કામવાળા ભાઈ કે બહેન ઘરનાં માણસ કહેવાતા હોય. ‘આ અમારે ત્યાં પચીસ વરસથી કામ કરે છે. હવે તો અમને લાગતું જ નથી કે એ કોઈ બહારનાં છે. બિલકુલ ઘરનાં સભ્યની જેમ જ અમે એમને રાખીએ. એ પણ અમારા ઘરને એમનું જ ઘર ગણે.’ પોતાની મોટાઈ બતાવવાનો પણ આ બહાને મોકો મળે. પછી તો, ‘ઘરના પ્રસંગોમાં એમને દાગીનાની બૅગ સાચવવા આપેલી ને અમારી દીકરીના લગનમાં તે ચાર દિવસ સુધી રડેલાં ને ખાધું પણ નહોતું’ની વાર્તાઓ વરસોનાં વરસો ચાલે ! બહુ સારી વાત છે એમને ઘરનાં જેવાં જ ગણવાની પણ એક મર્યાદાની અંદર જ એ લોકો ઘરનાં ગણાય. એમનાં ચાનાં કપ ને જમવાનાં જુદાં વાસણ આપણે ક્યાં નથી જાણતાં ?

ઘરની ખાણીપીણીનો વિશિષ્ટ મહિમા આપણે બધાં ગાઈએ છીએ. તોય બધાના ઘરમાં કંઈ સ્વાદની દ્રષ્ટિએ ઊત્તમ ભોજન બનતું હોય ને વેઠ ન ઉતારાતી હોય એવું તો બનતું નથી. એ તો બધા બધું ચલાવી લે ને તેરી બી ચૂપ ને મેરી બી ચૂપવાળો અભિગમ રાખે, એટલે ગાડું ગબડ્યે રાખે. તે સિવાય ગલીએ ગલીએ આટલી લારીઓ ને હૉટેલો ચાલ્યા કરે ? પણ લોકોને એવું બોલવાની ટેવ કે, ફલાણી હૉટેલ કે લૉજનું ખાવાનું તો ઘરના જેવું જ. જો ઘરમાં જ હૉટેલ જેવું બનતું હોય તો સ્ત્રીઓ પણ કેમ રસોડાં બંધ રાખવા માંડી ? જોકે, બહાર પણ બધી જગ્યાએ સારું જ ખાવાનું મળે એની ખાતરી નહીં. જ્યારે પૈસા પડી ગયેલા લાગે ને ભૂખ્યા રહેવાનો વારો આવે ત્યારે બધા એકી અવાજે બોલે, ‘આના કરતાં તો મમ્મી ઘરે સારું મન્ચુરિયન બનાવે. તે દિવસે ચાઈનીઝ કેવું મસ્ત બનાવેલું ? મમ્મી હવે તો ચાઈનીઝ તું જ ઘરે બનાવજે. આપણે બીજી કોઈ વાર અહીં આવવું નહીં.’ આહાહા.. ! મમ્મીનો લખચોરાસીનો ફેરો સફળ. બીજા દિવસથી જ ચાઈનીઝની સાથે પંજાબી ને સાઉથ ઈંડિયન ને ઈટાલિયન ફૂડના પ્રયોગો ચાલુ થઈ જાય. ભઈ, ઘરનું ખાવાનું તે ઘરનું ખાવાનું. ચોખ્ખું તો ખરું. માના કે પત્નીના હાથનો પ્રેમ પણ ભળેલો હોય એટલે કશે જઈને બોલવું જ ના પડે કે, ઘરનાં જેવું જ.

આ બધી વાતોથી પ્રેરણા લઈને જ પેલા મરચાંની જાહેરાત આવી હશે એવો આપણને ભ્રમ થાય. ઘરે મરચાં ખાંડવા–ચાળવાના વરસો તો ક્યારનાય વીતી ગયેલા. તોય ‘ઘર જેવું’ કહ્યું હોય તો ફેર પડે. ચોખ્ખાઈ કે ગુણવત્તા પર વિશ્વાસ બેસે ને વેચાણમાં ફેર પડે. મને ધ્યાન છે ત્યાં સુધી બહેનો લીલાં મરચાં ઘરે તૈયાર કરે છે, બાકી લાલ મરચાં ઘરે ખાંડવાની હિંમત તો મરચાં સામે પણ બાથ ભીડી શકે એવી સ્ત્રીઓ જ કરતી હશે. કદાચ એમનાં માટે બહાર કહેવાતું પણ હોય કે, ‘એ બહેન તો તીખું મરચું છે. એ બોલે તો આપણને મરચાં લાગી જાય. એમને છેડવાની હિંમત કોણ કરે ?’ કોઈ જગ્યાએ કોઈ પુરૂષને પણ આવો ખિતાબ મળ્યો હોય ! માણસના સ્વભાવને બીજા કોઈ મસાલા સાથે નથી સરખાવાતો, ફક્ત મરચાં સાથે જ કેમ ? કંઈક તો કારણ હશે ને ? કદાચ એટલે પેલી જાહેરાતવાળાએ આ સંદર્ભમાં તો નહીં કહ્યું હોય ને કે, ‘ઘર જેવું મરચું ?’ કોણ જાણે !

સાસુ, વહુ અને સૅન્ડવિચ

લગ્નની સરસ ખુશ્બોદાર મોસમ ચાલી રહી છે. વર–કન્યાએ શુભેચ્છાઓના વરસાદની સાથે સાથે થોડી ગમતી કે ન ગમતી સલાહોના વરસાદમાં પણ ભીંજાવું પડે છે. પહેલાં તો એવું કહેવાતું કે, પતિ–પત્ની સંસારરથનાં બે પૈડાંજેવાં છે. આજે રથ કેવો આવે કે ગાડું કેવું આવે તે જ કોઈને ખબર ન હોય, ત્યારે જે રથ કે ગાડું એ લોકો રોજ ચલાવવાનાં છે, તે એમના સ્કૂટરનાં બે પૈડાંની ઉપમાથી જ કામ ચલાવી લેવું પડે. ખરેખર તો, જેમ સાસુ ને વહુની કુંડળી મેળવવી જોઈએ તેમ આ સ્કૂટરનાં પૈડાંવાળી વાત પણ એમને જ સમજાવવી જોઈએ. આખો દિવસ સાથે કોણ રહેવાનું છે ? ને આખો દિવસ સાથે ન રહેવાનું થાય, તોય એકાદ કલાકમાં જ આખા દિવસનું સાટું વાળી નાંખવાની શક્તિ ધરાવનાર આ બે નારનો જ જો એકબીજા સાથે મેળ પડી ગ્યો, તો પછી પેલા સ્પેરવ્હીલ સાથે મેળ પડતાં જરાય વાર નહીં લાગે !

સાસુ–વહુનો સંબંધ જ એવો રચાયો છે કે, થોડા સમયમાં જ પેલી ત્રીજી મુખ્ય વ્યક્તિ જેને લીધે, એકને સાસુનો ને એકને વહુનો દરજ્જો મળ્યો હોય તેની હાલત સૅન્ડવિચ જેવી બનવા માંડે છે. (એવું મોટા ભાગના પુરુષો માનતા થઈ જાય છે.) ખરેખર તો, સાસુ ને વહુ બ્રેડની બે સ્લાઈસ ગણાય. મુખ્ય ભાગ તો (ફીલિંગ કહેવાય !) અંદર શું મૂક્યું છે તે ભજવે છે. ભલે ને પુરુષને એમ લાગે કે, આ બેની વચ્ચે પોતાની ચટણી બની ગઈ કે કચુંબર બની ગયું. સૅન્ડવિચ ખાવાવાળા તો ચટણી સૅન્ડવિચ પણ ખાય ને જૅમ સેન્ડવિચ પણ ખાય. મહત્વ સ્વાદનું છે–મસાલાનું છે.

મને તો પાણીપૂરી જોઉં ત્યારે હંમેશાં સાસુ–વહુની જોડી જ યાદ આવે. તીખી ને મીઠી ચટણી જેવી બન્ને હાજર હોય તો જ અસલી મજા છે. તમને થશે કે, પેલી ત્રીજી વ્યક્તિનો ઉલ્લેખ જ નહીં ? ભઈ, એના વગર તો પાણીપૂરી કેવી રીતે બને ? સ્વભાવે મૃદુ પણ કરકરી, દાંતને વાગે નહીં અને બન્ને ચટણીને સરખો ન્યાય આપીને ગળા નીચે સરર ઊતરી જાય તે કોણ ?

હવે પછી જ્યારે પણ પાઉંભાજી ખાઓ ત્યારે ? કોણ કઈ ભુમિકામાં તે વિચારવા માંડ્યા ? હવે પુરુષની ભૂમિકા તો મસ્કા–બટરની જ હોય ને ? બાકીનાં બેય પાઉં કે ભાજી બટર વગર નકામાં જ કે નહીં ? સંસારમાં રાજકારણ ના શોભે પણ ઘરની શાંતિ માટે રોજનું એક પૅકેટ પણ પોસાય. ભેટ, લાલચ ને વિનંતી બહારની દુનિયામાં ચાલે તો ઘરનાંએ શું બગાડ્યું ?

એક તો હું સુરતી ને વળી સ્ત્રી, પછી ખાવાની વાત ન આવે તો જ નવાઈ ! સાસુ ને વહુના ચટપટા સંબંધોમાં ચટપટી વાનગીઓ જ યાદ આવે ને ? જમાના પ્રમાણે પહેલાં ફાસ્ટફૂડ અજમાવી લીધું, હવે જરા પરંપરાગત વાનગીઓ યાદ કરીએ.

ખમણ–ઢોકળાં કોરાં હોય તો ગળામાં અટકે ને ડૂચા બાઝે. જ્યારે એના પર સાસુ–વહુનો વઘાર થાય ને કોપરા–કોથમીરનો છંટકાવ હોય તો ચટપટી ચટણી સાથે ઝાપટવાની કેવી મજા ? લાપસી કે કંસાર રાંધો પણ ઘી ને ખાંડ વગર  કેમ બને ? દહીંના મસ્કામાં ખાંડ અને ફ્રૂટ કે ડ્રાયફ્રૂટ નાંખો તો જ એ શિખંડ બને. વાનગીઓ તો આપણા મેનૂમાં જોઈએ એટલી નીકળે, એટલે જો બધા રસ ભોજનમાં સમાયેલા છે તો એમાંથી જ જીવનરસ કેમ ન મળે ? છેલ્લે જમ્યા પછી, જેમ પાનની જોડી લોકો જમાવે તેમ સાસુ ને વહુની જોડી ન જામી શકે ?

જોડી ન જામવાનું મોટામાં મોટું કારણ તે, બન્નેનું રેલવેના પાટાની જેમ સાથે જ ને એક જ દિશામાં પણ સમ–અંતર રાખીને રહેવું તે જ. એકેય વાત પર ક્યારેય એક થવાનું નહીં. જો ભૂલમાં થઈ પણ ગયાં તો, ટ્રેક બદલવા જેટલું મળીને પાછાં પોતાને રસ્તે. હવે ગાડીએ તો બન્ને પાટાને સાથે રાખીને જ ચાલવું પડે, નહીં તો ગાડી ચાલે જ કેમ ? એના માટે તો બન્ને પાટા સરખા.

જોકે, એક વાત નવાઈ પમાડે તે એ કે, સૅન્ડવિચમાં ભલે મહત્વ મસાલાનું હોય પણ બન્ને સ્લાઈસ મસાલાને વળગી રહે ખરી. બન્ને, મસાલાના વખાણ પણ કરાવશે ને એબ પણ ઢાંકશે. એવું જ બાકીની વાનગીઓમાં પણ સમજી લેવું.

ભલે ને કન્યાને લગ્ન વખતે પૂછાતું હોય કે, ‘સાસુ છે કે ? સાથે રહેવાનાં કે જુદાં ?’ અને જવાબો ભલે કદાચ આનંદ કે દુ:ખ આપનારા હોય પણ મારા મતે દરેક સાસુ–વહુએ એકબીજા સાથે ઓછામાં ઓછાં પાંચ વરસ તો રહેવું જ જોઈએ. એકબીજાની સેવા કરવાનો કે લેવાનો મોકો વારંવાર નથી મળતો.

આપણે તો ‘સાસુ, વહુ ને સાજિશ’ કે ‘સાસુ, વહુ ને સનસની’ને બદલે ‘સાસુ, વહુ ને સૅન્ડવિચ’વાળો સરળ ને સમજદારીભર્યો રસ્તો જ રાખવો સારો. આપણે ક્યાં ટીવીમાં જમાવે તેમ જમાવવું છે ? ખરી વાત ને ?