‘ભીમબેટકા–ભીમભાઈની બેઠક’–એમ પી ટૂર

નાનપણથી જ આપણે રાજા, રાણી ને એમના રાજકુંવર ને કુંવરીઓની વાર્તાઓમાં જાતજાતનાં સપનાં જોયેલાં. રાજાના બાહોશ કે લુચ્ચા મંત્રી કે સેનાપતિ અને એની વિશાળ સેનામાં હાથી, ઘોડા, તીર, તલવારનાં દ્રશ્યોમાં ધડકતા દિલે હાજર રહેલાં. સાધુ, ગુરુ, શિષ્યની પરંપરાથી ખુશ થઈને આશ્રમમાં ભણવા જવાનું વિચારી કાઢેલું. એ બધી વાર્તાઓને બહાને રામાયણ અને મહાભારતની કથાઓ પણ ધીરે ધીરે આપણા જીવનમાં વણાઈ ગયેલી. હવે કોઈને પણ એમ થાય કે ભીમબેટકા જવાનાં તેમાં આ બાળપણની વાર્તાઓને કેમ વચ્ચે ગોઠવી દીધી?

ધારો કે, એક લાખ વર્ષ પહેલાંનો કાળખંડ તમારી સામે હાજર થાય તો? ત્રીસ હજાર વર્ષ જૂની કથાઓ ચિત્ર રૂપે શિલાઓ પર કોતરાયેલી કે અદ્ભૂત રીતે રંગાયેલી તમને જોવા મળે તો? એમ જ થાય ને કે પાંડવો અહીં આવેલા? તો તો નક્કી એમના ચરણોની ધૂળનું એકદ રજકણ અહીં હશે જ. એમણે જે હવામાં શ્વાસ લીધા હશે તે જ હવા આપણી આસપાસ કેમ અનુભવાય છે? આ ગુફાઓ ને એમાં રહેલા અદ્ભૂત ચિત્રો જોઈને આભા કેમ બની જવાય છે? જ્યારે કોઈ જ સગવડ નહોતી ત્યારે આ ઊંચી ઊંચી શિલાઓ પર કઈ રીતે ચિત્રો દોરવા ને રંગવા શક્ય બન્યાં હશે? એવા તે કેવા રંગો વાપર્યા હશે કે આજે પણ લોકોનાં મગજ એ બધું જોઈને ચકરાઈ જાય છે? અચ્છા...તો આ બધો જાદુ આ ગુફાઓનો છે, જે ભીમબેટકાની ગુફાઓ તરીકે ઓળખાય છે.

‘કહેવાય છે કે ભીમની બેઠક અહીં હતી, એટલે ‘ભીમબૈઠકા’ કહેવાતું ને પછી એનું બન્યું ભીમબેટકા! લોકોને ‘બૈ’ બોલવાનુંય અઘરું પડ્યું! ને ‘ઠ’નો ટ કરીને બે–ટકા કરી નાંખ્યું!’ મારાથી નામની છેડછાડ પર ટિપ્પણી કઈરા વગર નીં રે‘વાયું. હવે હું આવું કંઈ બોલું એટલે એના ઉપર વળતી ટિપ્પણી તો આવવાની જ ને?

‘નામ નહીં આ જગ્યાનું મહત્વ જુઓ ને અસલના લોકોનું કામ જુઓ. બૈઠકા હોય કે બેટકા, આપણે કેટલા ટકા? આ લેખક લોકોની બધી ખટપટ બહુ.’

માળું એય સાચું. ચાલવા દો ત્યારે ભીમબેટકા જ. (શું હું કંઈ લેખક બનીને ફરવા નીકળેલી? જવા દો. એ લોકોને એટલું તો યાદ છે કે હું લેખક છું. ઔર ક્યા ચાહિએ?)

આપણે તો શ્રી વિષ્ણુ શ્રીધર વાકણકરનો આભાર માનવો જોઈએ, કે સત્તાવનની સાલમાં એમણે  આ ગુફાઓ શોધી કાઢી. વિંધ્યાચલ પર્વતોની છાયામાં આવેલી આ ગુફાઓની દક્ષિણે સાતપુડા પર્વતોની હારમાળા છે. પાંડવોએ કેટલા પર્વતો ઓળંગ્યા હશે? ને ભીમથી કેવી રીતે એ પર્વતો ઓળંગાયા હશે? થાકીને એટલે જ અહીં એણે બેઠક જમાવી દીધી હશે. જે હોય તે, આપણને તો અદ્ભૂત ખજાનો મળ્યો એ જ બહુ છે. ‘વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટ’માં ભીમબેટકા સામેલ છે તે ગર્વની વાત જ કહેવાય ને? ખેર, આપણે ગુફાદર્શન કરીએ. એક વાત છે, કે ગાઈડ વગર આ ગુફાઓ જોવી ને સમજવી શક્ય નથી. એક તો ખોવાયા તો લાખ વરસ સુધી પણ આપણો પત્તો નહીં પડે ને ધારો કે કોઈને પત્તો પડ્યો તોય આપણા નામે કોઈ ઊઠકબેઠક કરવાનું નથી. બહુ આશા રાખવી નહીં. બીજું કે અમારી પાસે એટલો સમય પણ નહોતો કે એક એક દિવસે, એક એક ગુફા જોઈએ. પછી અમે તો ક્યારના અમારી સામે જોયા કરતા એક ગાઈડના સહારે ગુફાઓની કહાણીઓ જાણી.

પૂર્વ પાષાણકાળથી માંડીને મધ્ય ઐતિહાસિક કાળ સુધીનાં ચિત્રોમાં ત્યારનું માનવજીવન મુખ્ય રહ્યું છે. જે જીવનમાં આજેય ખાસ ફેર નથી પડ્યો એ જીવન વિશે જાણીને થાય કે, ત્યારેય સામુહિક નૃત્યો થતાં? ત્યારેય યુધ્ધો થતાં? નૃત્યો તો સમજ્યાં કે આનંદ વ્યક્ત કરવા પણ યુધ્ધમાં શેની વહેંચણી કરવાની હશે? આ ગુફા તારી ને આ ગુફા મારી એવું હશે? કે આટલાં જાનવર મારાં ને આટલાં તારાં એવું હશે? અથવા તો શિકાર પર કબજો જમાવવા બાબતે લડ્યા હશે? કોણ જાણે. કે પછી ત્યારેય કોઈ સ્ત્રી ખાતર યુધ્ધ થયું હશે? જે હશે તે પણ ચિત્રો જોઈને આપણને ભલભલા વિચારો તો આવી જ જાય.

ગુફાઓના ચિત્રોમાં ખનિજ અને વનસ્પતિના રંગોનો ઉપયોગ થયો હતો. બ્રશ તો એકબીજાના કે જાનવરોના વાળમાંથી જ બનાવ્યાં હશે. રંગો પણ કેવા? ગેરુ જેવો કથ્થઈ, લાલ, લીલો, પીળો અને સફેદ. આટલાં વરસોમાં તો કુદરતની મહેરબાનીની કેટલીય થપાટો ઝીલી હશે તોય આ ગુફાઓ એનાં ચિત્રો સાથે અડીખમ છે. હાથી, ઘોડાની સવારી કરતાં લોકો, ઘરેણાં સજાવતાં ને મધ એકઠું કરતાં લોકો સિવાય પણ ધાર્મિક ક્રિયા કરતાં લોકોનાં ચિત્રો અચંબિત કરે છે. હાથી, ઘોડા સિવાય પણ વાઘ, સિંહ, મગર, સુવ્વર અને કૂતરાનાં ચિત્રો પણ જોવા મળે. વળી એક મોટી શિલા પર તો ફક્ત જાનવરોનાં જ ચિત્રો એટલે એને ‘ઝૂ રૉક’ કહેવાય! એક શિલા પર ફક્ત યુધ્ધમાં વપરાતાં શસ્ત્રો દેખાયાં. તીરકામઠાં, ભાલા, અણીદાર લાકડી, તલવાર ને ઢાલ પણ! સ્ત્રીઓ, બાળકો ને પુરૂષોને વિવિધ કામ કરતાં પણ દર્શાવ્યાં છે. આ ચિત્રો એ જ સાબિત કરે છે કે જીવન તો ત્યારે પણ લોકો માણતાં જ હતાં. જે સમયે જેવી સગવડ મળી જીવન માણી લીધું, વખત આવ્યે એકબીજા સાથે લડી પણ લીધું ને મન થયું તો દિવાલો પર ચિતરી પણ કાઢ્યું.

માનવ વિકાસનો આરંભ આ સમયે થયો હશે એવું આ ચિત્રો સાબિત કરે છે. આ બધું જોઈને તો મનમાંથી બધા ભ્રમ નીકળી જ જાય કે આપણે બધું જ જાણીએ કે આપણે જ બધું કર્યું! બધી સગવડ ને અદ્યતન ટેકનોલોજી હોવા છતાં પણ શું આજેય આપણે આવી ગુફામાં આવી કારીગરી કરી શકીએ? મેં તો આ બધું મનમાં જ વિચારેલું, કારણ તો ખબર જ છે ને?

અઢારસો હેક્ટરમાં પથરાયેલા ગુફાઓના સામ્રાજ્યમાં લગભગ સાડાસાતસો ગુફાઓ મળી આવેલી અને એમાંથી અઢીસો ગુફાઓ ભીમબેટકાના નામે બોલે છે. આહાહા! ભીમે તો બરાબર બેઠક જમાવેલી પણ બાકીના ભાઈઓનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી તો એ બધા ક્યાં હશે? શું રામાયણમાં કોઈ સંકેત મળે ખરો? જવા દો, હવે એ બધી વાતોનો કોઈ અર્થ? વળી કોઈ બીજા યુધ્ધની તૈયારી થવા માંડે એના કરતાં આપણને તો ભીમબેટકા જોયાનો સંતોષ થયો એટલે બસ.
(ગૂગલની મહેરબાની જોઈ લો.)