બાય બાય ભોપાલ, ફરી મળીએ–એમ પી ટૂર–૧૨

અમને બધાને હૉટેલ પર જઈને આખા દિવસની બધ્ધી વાતો યાદ કરીને ફરીથી વાતની મજા લેવાનું બહુ ગમતું. ‘એય, પેલું ર’ઈ જ ગ્યું’ કે ‘પેલી કેટલી મજા આવેલી ને?’ જેવી પેલી-પેલા-પેલુંની રમઝટ જામતી. ચટોરી ગલીથી સંતુષ્ટ થયેલાં અમે ફરી એક વાર સાંચીની વાતે લાગી સ્તૂપની મુલાકાત લઈ આવ્યાં.

તે દિવસે જો સોમવાર ન હોત તો અમારું ભોપાલદર્શન સમાપ્તિને આરે હોત કારણકે જે મ્યુઝિયમ જોવા દેશપરદેશના લોકો એક વાર તો ભોપાલની મુલાકાત લે જ, તે સોમવારે બંધ જોઈને અમે એના દ્વારેથી યાચકની જેમ ખાલી નજરે પાછા ફરેલાં. જો પહેલેથી કોઈને થોડું પૂછી લેત કે જાણી લેત તો ધક્કો ન થાત ને અફસોસ પણ ન થાત. આ તો બધાના મનમાં જ એવું હશે કે રજા તો રવિવારે જ હોય ને? એમાં શું પૂછવાનું? ખેર, કશે પણ ફરવા ગયાં હોઈએ ત્યારે એક વાત બહુ કામ આવે, ‘હવે અહીં સુધી આવ્યાં જ છીએ તો...ફલાણું તો ખાઈ જ લઈએ કે ઢીકણું તો લઈ જ લઈએ કે પછી અહીં તો ફરી જ લઈએ. પાછા વળી ક્યારે અહીં આવવાના?’ બસ આટલી એક જ વાતે બાકીના પણ નમતું જોખી દે ને કામ થઈ જાય. એ હિસાબે ભોપાલે સોમવારે અમને નિરાશ ન કરતાં જગપ્રસિધ્ધ સાંચીનો સ્તૂપ જોવા મોકલ્યા. ‘જાઓ થોડું ફરી આવો ને પાછા વળતાં મ્યુઝિયમ જોતાં જજો.’

‘કંઈ નીં આપણે રિટનમાં પાછા અંઈ આવહું.’ દિનેશને પણ એમ પીના આદિવાસીઓના મશહૂર મ્યુઝિયમમાં રસ પડ્યો(આ લોકો ઉચ્છલના આદિવાસીઓ જેવા જ હશે કે જુદા?) એટલે અમારા અફસોસને દૂર કરવા, વગર કંઈ કહ્યે સામેથી જ એણે મમરો મૂકી દીધો. જમીને અમે તો નીકળ્યાં સાંચી તરફ. પિસ્તાલીસ કિલોમીટર કંઈ વધારે ન કહેવાય એટલે અડધો કલાકમાં તો અમે દૂરથી ગોળ ગુંબજ જોઈને હરખાયાં. સ્કૂલમાં ભૂગોળની પરીક્ષામાં જોડકાં જોડવામાં કે ખાલી જગ્યામાં ખાસ પૂછાતો પ્રશ્ન તે આ સાંચીનો સ્તૂપ? આખા ભારત પર વિજયપતાકા ફેરવવાના ઉન્માદમાં કેટલીય લોહીની નદીઓ વહાવ્યા બાદ, પસ્તાવાના પવિત્ર ઝરણામાં સ્નાન કરીને બૌધ્ધ ધર્મ અપનાવી લેનાર ચક્રવર્તી રાજા અશોકે બૌધ્ધ ધર્મના ફેલાવામાં કરેલું યોગદાન તો ભૂલાય એમ નથી. આજે એ બધી ઈમારતોમાંથી કેટલીક આજે પ્રત્યક્ષ જોવાનાં તે વાતે અમને સૌને જ બહુ રોમાંચ હતો. આ એક જ વાત એવી હતી કે જે અમને બધાને ખબર હતી!

મધ્ય પ્રદેશના રાયસેન જિલ્લાના નાનકડા ગામ સાંચીમાં ત્રીજીથી બારમી સદી સુધીમાં કેટલાય બૌધ્ધ સ્મારકો બન્યાં, વિહારો બન્યાં પણ સૌથી પહેલું અને વિશાળ સ્મારક તો આ સ્તૂપ જ. પ્રેમ, શાંતિ અને વિશ્વાસના પાયા પર બનેલી આ ઈમારતના મધ્ય ભાગમાં, બુધ્ધ ભગવાનના અવશેષો એક અર્ધગોળાકાર ઢાંચો બનાવીને રખાયાં અને એમને સાચવવા ત્યાં દેવાલય અને સ્મારકનું રૂપ આપી એના શિખર ઉપર છત્ર બનાવ્યું. મૌર્યવંશી સમ્રાટ અશોકે બૌધ્ધ ધર્મના પ્રચારાર્થે આ સ્તૂપ સિવાય પણ કેટલાય નાના સ્તૂપો ભારતભરમાં બંધાવ્યા. યુનેસ્કોએ આ સ્મારકનો સમાવેશ વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઈટમાં કર્યો છે. અસલ તો બુધ્ધની મૂર્તિઓને ખાસ પોલિશથી ચમકાવાતી જેથી એ મૂર્તિઓ કાચની જેમ ઝગારા મારતી.

ચોપ્પન ફીટ ઊંચી ઈમારત સામે રમકડાં જેવા દેખાતાં અમે ભારે અચરજથી સ્તૂપની પ્રદક્ષિણા કરતાં હતાં. બુધ્ધના જીવનની વાતો ચાર મોટા દરવાજા કે તોરણ કહેવાતા પથ્થરના થાંભલાઓ પર આકર્ષક રીતે કંડારેલી હતી. એમાં બોધિવૃક્ષ નીચેના ચબુતરા, બુધ્ધના પદચિન્હો અને ઘોડા મુખ્ય છે. પછીની સદીઓમાં કલાના શત્રુઓ પણ રાજા બનીને આવ્યા અને આ સ્મારકને ખાસ્સું નુકસાન પહોંચાડ્યું. અમુક સમય બધું જેમનું તેમ જ રહ્યું અને ઓગણીસમી સદીમાં આવેલા જૉન માર્શલે એનો જિર્ણોધ્ધાર શરૂ કરાવ્યો. એટલે અંગ્રેજોમાં કોઈ કોઈ હીરા પણ હતા જેમણે પોતાની ચમક ગુમાવી નહોતી. આ વિશાળ પરિસરમાં તો જ્યાં ને ત્યાં મોટી મોટી શિલાઓ, મોટા કોતરેલા થાંભલાના અવશેષો, તૂટેલી દિવાલો, અધૂરા પગથિયાં જેવું કેટલુંય એ પ્રાચીન સમયની યાદ કરાવવા આપણને બોલાવતું હોય એવું લાગે.

અમારી પાછળ જ સફેદ વસ્ત્રધારી, પચ્ચીસેક સાધ્વીઓની ટુકડી શ્રીલંકાથી ખાસ આ સ્તૂપના દર્શને આવેલી દેખાઈ. ખૂબ શાંતિથી બધે ફરીને એક જગ્યાએ કુંડાળું વળીને એ સૌ ધ્યાનમાં બેસી ગઈ. ન કોઈ હોહા કે ન કોઈ જાતનો કોલાહલ એમની દિશાએથી જણાયો. આપણે ત્યાં તો હવે આવા સ્થળોએ પિકનિક મનાવતાં હોય, તેમ લોકોની ભીડ અહીંથી ત્યાં ટોળામાં ભટકતી, નાહકનો કોલાહલ મચાવતી અને અધૂરામાં પૂરું જ્યાં ને ત્યાં ગંદકી કરતી જ દેખાય. ઐતિહાસિક સ્મારકોનું મૂલ્ય સમજ્યા વગર ઉમટી પડતાં લોકો બીજા લોકોને પણ શાંતિથી કંઈ જોવા કે સમજવા નથી દેતા. ખેર, જાહેરમાં અજાણ્યા લોકોને આપણાથી કંઈ કહેવાય નહીં એટલે એકબીજા સામે કંટાળાના ઈશારા કરતાં અમે બધે ફરતાં ફરતાં સાંચીના સ્તૂપને જોયાનો સંતોષ લીધો.

‘હવે? કોઈ જગ્યા બાકી રહે છે ભોપાલની આજુબાજુ? તો જોતાં જઈએ. નહીં તો કાલે સવારમાં તો પચમઢી જવા નીકળી જવાનું છે.’

‘બસ, હવે કંઈ નીં. થાકી ગીયા ભાઈ. એના કરતાં આજે આપણે ભોપાલની બજારમાં રખડહું ને બહાર ખાવાની મજા લેહું.’

સર્વાનુમતે ભટકવા ને ખાવાનો પ્રસ્તાવ મંજૂર થઈ ગયેલો ને અમે સીધા નીકળેલાં ભોપાલની બજાર તરફ. સાથે કંઈક છૂટપૂટ શૉપિંગની પણ છૂપી આશાએ તો ખરાં જ!

શૉપિંગ શબ્દ બહુ જ અદ્ભૂત છે. એ જેટલો લલચામણો છે એટલો જ છેતરામણો પણ ખરો. એની માયામાં એક વાર જો ફસાયાં તો એનાથી દૂર રહેવું મુશ્કેલ. પર્સમાં ગણેલા પૈસા હોય તો જ દુકાનમાંથી હલકાં થઈને બહાર નીકળાય, નહીં તો માથું ને થેલા ભારે થતાં વાર નહીં. વિન્ડો શૉપિંગ અનેકને આનંદ આપે ને ખરું શૉપિંગ કોઈને આનંદ તો કોઈને અફસોસ ભેટ કરે. ઘણી વાર તો ફક્ત જોવા કે ફક્ત ફરવા જ નીકળેલા લોકો, ફક્ત શૉપિંગ કરીને જ પરતા ફરે! શૉપિંગ કોઈની આવડત છે, તો કોઈની અણઆવડત. શૉપિંગ સંબંધો બનાવે છે તો સંબંધોમાં કડવાશ પણ લાવે છે. ઘરની બહાર કશે પણ જાય ને શૉપિંગ ન કરે તો એમને ચેન ના પડે એવાય લોકો છે, જ્યારે શૉપિંગ કરનારાની મશ્કરી ન કરે તો એમને ચેન ના પડે એવા લોકોય ખરા! હવે તો ઘેર બેઠાંય શૉપિંગનો આનંદ લેવાય પણ બજારનું શૉપિંગ તે બજારનું શૉપિંગ.

અમેય આ બધી સરખામણીને અવગણીને ફક્ત ને ફક્ત શૉપિંગનો આનંદ લેવા જ ભોપાલની બજારમાં જવા ઉત્સાહી હતાં. અંધારા પહેલાં તો ભોપાલ પહોંચવા બિચારા દિનેશની પાછળ પડી ગયેલાં, ‘દિને...શ ગાડી ભગાવ.’...’ દિને...શ ગાડી ભગાવ.’ ને આખરે? 'શોપિંગ તો બાકી જ રહી ગ્યું!’

‘અરે પણ ખાવાની મજા આવી કે નીં?’

‘બસ ત્યારે, એ જોઓની.’
                                                   સાંચી સ્તૂપની તસવીરો– નેટ સૌજન્યથી