તમારા ભાઈ–મારા ભાઈ

‘આ મારી અર્ધાંગિની છે.’

‘કો....ણ ?’

‘અર્ધાંગિની....! ઓહ ! પત્ની..પત્ની.’

‘મીન્સ કે, તમારી વાઈફ છે એમ કહો ને. મિસિ..સ.’

ગુજરાતીઓને ઈંગ્લિશ કેટલું બધું આવડી ગયું છે ! ગુજરાતી પણ ઈંગ્લિશમાં સમજાવીને કહેવાનું ?

‘આ મારી વહુ છે–ઘરવાળી છે– બાયડી છે– તારી ભાભી છે’, આવું બધું સાંભળવા તો હવે કાન તરસી જાય છે.

બીજી બાજુ સ્ત્રીઓ પણ કમ નથી.

‘આ મારા હસબન્ડ છે.’

‘એટલે કે, મિસ્ટર ?’

વર, ભાયડો (કે વાયડો), ધણી, ઘરવાળો કે પછી ‘અમારા એ’ અથવા ‘બેબીના પપ્પા’ સાંભળવાની કેવી મજા આવતી ? જૂના જમાનાને અમસ્તો જ સુવર્ણયુગ નથી કહ્યો.

એક વાર બજારમાં એક ખાસ ઓળખાણ વગરનાં બહેન મળી ગયાં. ‘કેમ છો?’ ને ‘સારું છે’ની આપ–લે ચાલી પછી એમણે મારા પર તીર ફેંક્યું,

‘મારા ભાઈની તબિયત કેમ છે હવે ?’

હું વિચારમાં પડી. આ બહેનને જ હું જેમતેમ ઓળખતી હતી ને એમનું નામ તો મને યાદ જ નહોતું આવતું, ત્યાં એમના ભાઈને તો હું કેવી રીતે ઓળખું ? પાછું એમની તબિયત વિશે પણ પૂછ્યું, એટલે જાણે કે, મારી પાસે એમના ભાઈના બધા રિપોર્ટ્સની ફાઈલ પડી હોય ને મને એની રજેરજ માહિતી હોય એમ કેટલી લાગણીથી પૂછ્યું ! શું આ બહેનને પોતાના ભાઈની કોઈ માહિતી નહીં હોય ? તે મને, એક ત્રાહિત વ્યક્તિને પૂછવું પડે ? મેં ગભરાતાં ગભરાતાં ચોખવટ કરવા પૂછ્યું,

‘તમારા ભાઈ ? કયા ? વચલા કે નાના કે મોટા ? કંઈ માંદા છે હમણાં ?’

‘ના, ના. મારા ભાઈ એટલે તમારા ઘરવાળા.’

‘ઘરવાળા ? કોણ ઘરવાળા ?’

‘મારા ભાઈને તમે શું કહીને બોલાવો ?’

‘સૉરી, પણ હું તમારા ભાઈને ઓળખતી નથી અને મને એમનું નામ પણ નથી ખબર.’ (પેલાં બહેનને તો ચક્કર આવવા માંડ્યાં !)

‘પણ તમારા ભાઈ તો મારા ભાઈને સારી રીતે ઓળખે છે.’ બીજું ખતરનાક ને જીવલેણ તીર એમના ભાથામાંથી સનનન કરતું છૂટ્યું ને મારા લમણામાં ખચ્ચ ! આવા લોકોને કોઈ ક્વિઝ પ્રોગ્રામમાં ધકેલી દેવા જોઈએ. ખાઓ જેટલું માથું ખાવું હોય તેટલું.

એ બહેન મને જબરદસ્ત ને જબરદસ્તી મૂંઝવી રહ્યાં હતાં. મારા ભાઈ કોઈ દિવસ આ બહેનને મળ્યા જ નથી મને ખબર છે. તો પછી, એમના ભાઈને મળવાની ને ઓળખવાની તો વાત જ ક્યાં ?

‘મારા ભાઈ તમારા ભાઈને સારી રીતે ઓળખે છે ? એ કેવી રીતે બને ?’

‘યાદ કરો. મંદિરમાં દિવાળીને દિવસે તમે મારા ભાઈ સાથે આવેલાં ને ? ત્યારે હું તમારા ભાઈ સાથે મંદિરના પગથિયે નહોતી બેઠી ? આપણે  ‘સાલ મુબારક’ પણ કરેલું ને મેં તમને લોકોને પ્રસાદ પણ આપેલો. યાદ છે ?’

બાપ રે ! હું એમના ભાઈ સાથે મંદિર ગયેલી ? ને એ મારા ભાઈ સાથે મંદિરના પગથિયે બેઠેલાં ? મારા ભાઈ મને કેમ ના દેખાયા ? એમને હું કેમ ના દેખાઈ ? ભાઈ પહેલાં મને મળે કે કોઈ પણ ન ઓળખતી સ્ત્રી સાથે મંદિરના પગથિયે બેસે ? આ બધો શો ગોટાળો છે ? કંઈ સમજાતું નથી. અહીંથી ભાગવું પડશે વહેલું. મેં ખોટેખોટું હસીને હા કહીને, ‘ચાલો ત્યારે આવજો’ કહી દીધું પણ આ મૂંઝવણ તો મારા ગળે પડી.

‘મારા ભાઈને કહેજો કે, અમે એકાદ વાર તમારા ઘરે આવવાનાં છીએ. (માર્યાં ઠાર !)

‘હા ચોક્કસ.’ આનાથી ટૂંકો જવાબ મને સૂઝ્યો નહીં.

‘તમારા ભાઈ કે’તા ’તા કે, અમારો તો બાપદાદાના જમાનાનો સંબંધ છે. પહેલાં તો સાથે રમતા ને જમતા. બધી જૂની યાદો તાજી કરવા એકાદ દિવસ આવવાનું તમારા ભાઈ ખાસ કે’તા ’તા.’

ઓહ ! આહ ! પ્લીઝ.. મને કોઈ બચાવો આ ભાઈ–ભાઈની નસખેંચ રમતમાંથી ! કદાચ એવું ન બને કે, ખરેખર જ મારા ભાઈએ મને જોવા દોડી આવવું પડે. એના ભાઈ જો અહીં આવી ચડે તો ખુશ થાય કે, મારી બહેન બહુ કુશળતાથી કોઈને પાગલ બનાવી શકે એમ છે.

મને તો પછીથી, બહુ મોડે મોડે ખબર પડેલી કે, એ બહેન એમના વરનું નામ લેવા નહોતાં માંગતાં ! વર સાથે કોઈ ઝઘડો–ટંટો નહોતો થયો પણ જૂના રિવાજ મુજબ વહુથી વરનું નામ ન લેવાય, એટલે એણે એની વાતમાં મને પણ સંડોવી દીધી. ક્યારની મારા ભાઈ ને તમારા ભાઈ કર્યા કરતી હતી, એના કરતાં સીધું સીધું ‘મારા એ’ ને ‘તમારા એ’વાળું ચલાવ્યું હોત તો મને વાંધો જ ક્યાં હતો ? ‘મારા પતિ મહાશય’ ને ‘તમારા પતિ (પણ) મહાશય’ કહીને માન આપ્યું હોત તોય આપણે ખુશ થાત. અરે ! કંઈ નહીં ને ‘મારા હસબન્ડ’ ને ‘તમારા હસબન્ડ’ કહીને જરા વટ માર્યો હોત તો પણ હું નીચી મૂંડીએ સાંભળી લેત. હોય કોઈને એવો શોખ !

જોકે, આ બધું જો પહેલેથી ખબર જ હોત તો આખી વાતની મજા જ ક્યાંથી આવત ?

એટલે હવે આ જ વાતને આપણે જરા બદલીને જોઈએ.

ધારો કે, સ્ત્રીઓના ભાઈઓ એટલે કે પુરૂષો પણ જો ‘તમારા બહેન’ ને ‘મારા બહેન’ જેવું બોલતા થઈ જાય તો કેવી ગમ્મત થાય ? ‘મારા ભાભી’–‘તમારા ભાભી’ પણ ચાલે. દુ:ખની વાત એ જ છે કે, વાતે વાતે ‘ઓ બાપ રે’ કે ‘ઓ મા રે’ બોલતાં હોવા છતાં, આપણે ઉપર બતાવેલા વાક્યોમાં મા કે બાપને વચ્ચે લાવતાં નથી ! બાકી તો,

‘મારી મા શું કરે છે ?’

‘મારા બાપાની તબિયત હવે સારી છે કે ?’

આપણા જ માબાપના સમાચાર આપણે બીજાને પૂછવા પડે !

‘તમારી કોઈ આખરી ઈચ્છા ?’ 

બોલનાર તરફ મેં ગુસ્સાથી લાલ નજરે જોયું. શરીરમાં મરું કે મારુંનું જોશ ઉછાળા મારવા માંડ્યું. આખરી ઈચ્છા ? હેં ? આખરી ઈચ્છા ? એનો મતલબ કે, હવે વખત આવી ગયો ? પણ, આ પૂછવાવાળા કોણ છે ? આ તો કોઈ ભગવાન કે યમરાજ તો નથી લાગતા. આ તો ડૉક્ટર જેવા દેખાય છે ! તો પછી કેમ પૂછે છે કે, તમારી કોઈ આખરી ઈચ્છા છે ? હું તો અહીં એમની પાસે ઈલાજ કરાવવા આવેલી અને સારી થવાની ઈચ્છાથી આવેલી, ત્યાં આ સવાલ ક્યાં ટપકી પડ્યો ? તે પણ આવો બેહૂદો સવાલ ? ના ના, નક્કી એમની કંઈ ભૂલ થાય છે.

‘સૉરી ડૉક્ટર, પણ તમે કંઈ કહ્યું ?’

‘મેં કહ્યું, તમારી કોઈ આખરી ઈચ્છા છે ?’

ઓહ ! ખરેખર જ પૂછે છે. તો પછી શું કરું ? કહી દઉં ? જણાવી દઉં મારી આખરી ઈચ્છા ? મેં તો હિંમત કરીને પૂછી નાંખ્યું, (જોકે મનમાં જ, બાકી ઓપરેશન ટેબલ પર આવી હિંમત કોણ કરે ?)

‘ડૉક્ટર, તમારી કોઈ આખરી ઈચ્છા ?’

ડૉક્ટર ચોંક્યા, ‘મને શું થયું છે ?’

‘ના,  આ તો તમે મારી આખરી ઈચ્છા પૂછી એટલે જણાવી દઉં કે, મને કંઈ થયું તો તમે પણ નહીં બચો. ’ ડૉક્ટરના હાથ વગર ઓપરેશન કર્યે જ ધ્રુજવા માંડ્યા. ( આવું વિચારવાની જ કેવી મજા પડે ?)

ખેર, જે ઈચ્છા મેં વર્ષોથી મનમાં પાળીપોષીને મોટી કરી છે; મનના ખૂણે ધરબી રાખી છે અને જેને ડૉક્ટર જ પૂરી કરી શકે એમ છે, તે જ જાહેર કરવા દે. ખરે વખતે જ ઠીક યાદ આવ્યું.

‘ડૉક્ટર, મારી ઈચ્છા છે કે....મને જો કે ખબર નથી કે, એ મારી આખરી ઈચ્છા છે કે નહીં પણ મારી વર્ષોની ઈચ્છા છે કે, હું ક્યારેક ઓપરેશન થિયેટરમાં, ઓપરેશન ટેબલ પર આરામથી અથવા ગભરાયેલી હાલતમાં, ચિંતાથી અડધી થઈને રડારોળ કે ચીસાચીસ કરતી સૂતી હોઉં ને શહેરના જાણીતા ડૉક્ટરો મારી આસપાસ, ચિંતાગ્રસ્ત ચહેરે ટોળે વળ્યા હોય અને એમાંથી એકાદના વરદ મુખે, મારા કોઈ નાના–મોટા ઓપરેશનનું નક્કી થાય અને પછી મને બેભાન કરાય ! પછી જ્યારે બેભાન અવસ્થામાંથી હું બહાર આવું, ત્યારે આમતેમ ચકળવકળ નજરે અજાણ્યા ચહેરા જોઈને, ગભરાઈને પૂછું, ‘મૈં કહાં હૂં ?’ અને પછી, બાઘી બનીને બધાને જોયા કરું ને મને કંઈ યાદ ન આવતાં કે સમજ ન પડતાં કે કોઈને ઓળખી ન શકતાં ધ્રુસકે ચડી જાઉં. ’

ડૉક્ટરે મારા લવારાથી કંટાળીને, ગુસ્સે થઈને કે પછી મારી નબળી તબિયતની દયા ખાઈને એમની પાસે પડેલી હથોડી મારા માથા પર જોરમાં ફટકારતા કહ્યું, ‘તમારી આખરી ઈચ્છા નહીં, બધી જ ઈચ્છા પૂરી થશે પણ હમણાં બેભાન બની જાઓ. ’ અને ડૉક્ટરે મને ઘેનનું ઈંજેક્શન આપી દીધું.

આંખ મીંચાતાં પહેલાં, મીન્સ કે બેભાન બનતાં પહેલાં મેં જોયું કે, બધા ડૉક્ટરો ટોળે વળીને સૅન્ડવિચ ને કૉફીની જ્યાફત ઉડાવતા હતા. એકાદના હાથમાં તો મેં મીઠાઈનું બૉક્સ પણ જોયેલું ! હલાલ કરતાં પહેલાં બકરાને તગડો બનાવવાને બદલે આ લોકો જ જલસા કરે છે ! મને તો ઉલટાની બાર કલાકથી ભૂખે મારી છે. અહીં મારા જ પૈસે મહેફિલ જામી છે ને હું અસહાય બનીને જોયા કરું છું ? બહાર નીકળવા દો પછી બધાની વાત(ટ) છે.

ઘેનનું ઈંજેક્શન આપનાર ડૉક્ટર (ડૉક્ટર શેનો ? સાવ જુવાનિયો છોકરડો જ જોઈ લો.) હું ‘ઓ ટી’(ઓપરેશન થિયેટર)ની બહાર સ્ટ્રેચર પર એકલી એકલી સૂઈ રહેલી (જાગૃત અવસ્થામાં), ત્યારે મને મળવા આવેલો. બાજુના સ્ટ્રેચર પર એક સુંદર યુવતી પણ તકિયાને અઢેલીને બેસી રહેલી. કદાચ એનું ઓપરેશન મારા પછી હશે. તે તો જો કે, પોતાનામાં જ મસ્ત હતી. ઘડીકમાં બંને હાથના પંજા ઊંધા કરીને નેઈલ પૉલિશ બરાબર છે કે નહીં તે જોતી, તો ઘડીક ચહેરા પર હળવે હળવે હાથ ફેરવી નાક જગ્યા પર છે કે નહીં, આઈબ્રોઝ છે કે ઉડી ગઈ, ગાલ વધારે ખરબચડા તો નથી થઈ ગયા ને, જેવું કંઈક તપાસતી રહેતી. એને જોઈને ઘડીક મને થોડો હીનભાવ થઈ આવ્યો.

ભલે ને હૉસ્પિટલમાં કેમ ન જવાનું હોય; પણ જવું તો એકદમ વ્યવસ્થિત ને સુંદર મજાના તૈયાર થઈને જ જવું, એ નિયમ આ સુંદરીએ બરાબર પાળ્યો હતો. બીજી બાજુ, લઘરવઘર તો ન કહેવાય પણ હું સાવ સાદાં કપડાં પહેરીને બિલકુલ ઠઠારા વગર આવેલી. હવે હૉસ્પિટલમાં જ જવાનું છે ને  ? પણ અહીં આવ્યા બાદ મેં જોયું કે, અહીંના ડૉક્ટર કે નર્સને તો છોડો, અહીંના વૉર્ડબૉય ને ઝાડુ મારવાવાળા પણ ઈંગ્લીશ બોલે છે ને મસ્ત તૈયાર થઈને આવ્યા છે ! મારે પાર્લરમાં આંટો મારી આવવાનો હતો. કંઈ નહીં, હવે બીજી વાર.

‘હાય કલ્પના....’ બોલતો પેલો ડૉક્ટર(!) મારા માથા પાસે આવી ઊભો. (મરી ગ્યો સાવ નફ્ફટ ક્યાંનો ! જરાય શરમાતો નથી.) ન આન્ટી, ન ચાચી કે ન મૌસી ! મારો બાપ હોય તેમ સીધો આવીને ‘હાય કલ્પના !’ મેં જરાતરા ડોકું હલાવી–જરાતરા હસી હાય કર્યું. ‘હું ડૉક્ટર ફલાણો, એનેસ્થેટિસ્ટ. ઓપરેશન પહેલાં હું તમને એનેસ્થેસિયા આપીશ.’ ઓહ ! એટલે આ મને બેભાન કરશે એમ ? આના વગર તો ઓપરેશન થશે જ નહીં. તેમાં આટલો વટ મારે છે. ‘આ ફૉર્મ પર તમારી સહી કરી દો.’

મને તો સારી રીતે ખબર હતી કે, કોઈ દિવસ કોઈ કાગળ પર વાંચ્યા વગર સહી કરવી નહીં ને કોઈનો ભરોસો કરવો નહીં. પણ અહીં ? બધા સવાલ–જવાબ કરવા બેસું ? તે પણ હવે છેક છેલ્લી ઘડીએ ? જ્યારે મારા રુમમાં હતી ત્યારે કેમ બધાની સામે સહી નહીં કરાવી ? કોને ખબર કાગળમાં શું હશે ? મારા તો ઘરેણાં કઢાવી નાંખેલા (દીકરાને સોંપવા માટે ), ત્યારે જ સાથે સાથે ચશ્માં પણ કઢાવી નાંખેલા. કોઈ ડૉક્ટર કે નર્સનો ચહેરો ભવિષ્યમાં ઓળખી ન શકું એટલે જ હશે. બાકી તો મારા ચશ્માં કોણ ચોરી જવાનું હતું ? કદાચ ને આ કાગળ બરાબર વાંચી ન શકું ને એ લોકો પર કેસ ન ઠોકી દઉં એટલે જ હશે. જે હોય તે, હવે તો ખાંડણિયામાં માથું મૂકી જ દીધું છે તો પછી ચિંતા શેની ? એ ફૉર્મમાં લખેલું કે, ‘જો ડૉક્ટરોની ભૂલને લીધે મને કંઈ થઈ જાય (કદાચ ઉપર પણ પહોંચી જાઉં (!)), તો(પણ) સઘળી જવાબદારી  મારી જ ગણાશે. ’ છે કોઈ ધંધામાં આટલી ઉઘાડેછોગ બનાવટ ? કરે કોઈ ને ભરે કોઈ જેવો જ ઘાટ થયો ને આ તો ? મારી આજુબાજુ કોઈ હતું પણ નહીં કે જેની સલાહ લઈ શકું. કચવાતે મને મેં સહી કરી આપી. એક વાર મને અહીંથી જવા દો, પછી જોઈ લઈશ બધાને.

એક પુસ્તકનું નામકરણ

‘પછી તમારા પુસ્તકનું નામ શું રાખ્યું ?’

‘હજી ક્યાં કંઈ ઠેકાણાં છે ?’

‘નામનાં, પુસ્તકનાં કે તમારાં ?’

‘ત્રણેયનાં. પુસ્તકનું નામ નથી વિચાર્યું એટલે પુસ્તકનાં ઠેકાણાં નથી અને પુસ્તકનાં ઠેકાણાં નથી એટલે મારાં ઠેકાણાં નથી.’

‘એક નામ વિચારતાં આટલી વાર ? હાસ્યલેખો જ છે ને ? તેમાં શું આટલું બધું વિચારવાનું ?’

‘હાસ્યલેખોનું પુસ્તક છે એટલે જ તો આંખે ને કપાળે પાણી આવી જાય.’

‘એવું તે શું ભારે નામ પાડવાના જરા કહો તો.’

‘ભારે–હલકું, હમણાં તો કંઈ સૂઝતું નથી.’

‘હું કોઈ નામ સૂચવું ?’

‘હા, પણ જોજો એમાં ‘હાસ્ય’ શબ્દ ક્યાંય આવવો ન જોઈએ.’

‘તો પછી ખબર કઈ રીતે પડે કે, આ શેનું પુસ્તક છે ? કવર પર તમારો ફોટો મૂકવાના છો ?’

‘ફોટાથી મને કોઈ આળખતું નથી અને હજી મને જોઈને કોઈ હસી પડે એવું મોં હું રાખતી નથી.’

‘ભઈ, તમે બહુ ગુંચવાડો ઊભો કરો છો. આમ નહીં ને તેમ નહીંના નિયમોમાં પાડી રહ્યા તમે પુસ્તકનું નામ. વિચાર્યા કરો બેસીને, અમારે શું ?’

‘પ્લીઝ, જરા મદદ કરો ને. એમ તો મેં પણ થોડાં નામ વિચારી મૂક્યાં છે. જુઓ એમાંથી કોઈ ચાલે કે ?’

‘ઠીક છે, પણ મને મોડું થાય છે. જલદી બોલો.’ (!)

‘મૂજી–રમૂજી’ કેવું લાગે ?’

‘જોડિયા ભાઈની વાર્તાનું શીર્ષક લાગે. એક મૂજી ને એક રમૂજી.’

‘ઓ કે, કૅન્સલ. એટલે જ તો મેં તમને પૂછ્યું. તો પછી, ‘હસતાં હસતાં લોટપોટ’ કેવું લાગે ?’

‘તમને તમારા લેખો પર એટલો બધો વિશ્વાસ છે ? શું તમે એવું માનો છો કે, તમારા લેખો વાંચીને લોકો હસી હસીને ગાંડાં થઈ જશે ?’

‘અરે વાહ ! તમે સરસ નામ બોલી ગયા. ‘હસી હસીને ગાંડાં થાઓ’. કહેવાની જરૂર જ નહીં રહે કે, આ હાસ્યલેખોનું પુસ્તક છે.’

‘એટલે તમારે લખવું/કહેવું પડે છે કે, આ હાસ્યલેખોનું પુસ્તક છે ?’

‘તે વગર મારું પુસ્તક ક્યાંથી ખપે ?’

‘ચાલો બીજાં નામ જણાવો.’

’રમૂજનો રાજા’

‘આ તો કોઈ નાટકનું નામ લાગે, પણ જો તમે ‘રમૂજની રાણી’ કે ‘રમૂજી રાણી’ રાખો તો કદાચ ચાલી જાય.’

‘તો પછી, ‘મેરા નામ જોકર’ કેમ લાગે ?’

‘ઉઠાવગીર જેવું લાગે.’

‘ગોલમાલ’ ?’

‘ફિલ્મોનાં નામ નહીં જોઈએ.’

‘વર મારો બાપ રે બાપ’ ?

‘તે આ પુસ્તકમાં ફક્ત પતિ વિષયક લેખો જ છે ?’

‘એટલું બધું મહત્વ વરને ન અપાય એટલી તો મનેય ખબર છે.’

‘એક કામ કરો. પુસ્તકના બધા લેખો પર નજર ફેરવી જાઓ. એકાદ બંધબેસતું શીર્ષક મળી જશે.’

‘એ તો મેં પહેલાં જ જોયું. એમાંથી મને એટલું શીખવા મળ્યું કે, બીજી વાર પુસ્તકનું નામ સહેલાઈથી પડી શકે એટલા ખાતર પણ, બે–ચાર લેખનાં શીર્ષક એવાં જ રાખવાં જેથી નામકરણની રાહ જોઈને પુસ્તક ને હું ટીંગાઈને બેસી ન રહીએ. લેખના એક પણ શીર્ષકમાં દમ નથી તે આજે દેખાયું !’

‘એક જાહેરાત આપી દો કે, પુસ્તકનું નામ સૂચવવા વિનંતી. યોગ્ય નામ સૂચવનારને એક કૉપી ફ્રી.’

‘અરે ! પુસ્તકની રૉયલ્ટી કરતાં જાહેરાતનો ભાવ વધી જાય તો એ પુસ્તક મને કેટલામાં પડે ?’

‘તમારી આ જ પંચાત છે.’

‘અરે વાહ ! મળી ગયું નામ.’

‘એટલી વારમાં ? હમણાં તો તમે પુસ્તકનાં નામનું રડતાં હતાં !’

‘તમે પંચાત બોલ્યા ને ? તે પરથી જુઓ, ‘પંચાત–પંચાત’, ‘પંચાત–બંચાત’, ‘કરો પંચાત’, કે ‘પંચાતમાં શું ?’ જેવું કોઈ નામ ચાલે કે નહીં ?’

‘હવે સિક્કો ઊછાળો અને વધારે પંચાત કર્યા વગર એક નામ નક્કી કરી નાંખો, પછી મને જણાવજો.’

‘ચાલો પંચાત ટળી.’

‘તમે મને કંઈ કહ્યું ?’

જોકે, પુસ્તકનું નામકરણ તો હજી બાકી જ છે. છે તમારા ધ્યાનમાં કોઈ ?

(લેખકના આગામી પુસ્તક ‘પંદરમું રતન’માંથી સાભાર.)

છત્રી સંધાવવાની વેળા

આપણું જીવન પણ અજબ છે ! એમાં સમયે સમયે, ઋતુ પ્રમાણે, ઉંમર પ્રમાણે, કામ પ્રમાણે ને વગર કંઈ પ્રમાણે પણ જાતજાતની વેળા આવતી રહે. આ વેળા શબ્દ તો વાતચીતમાંય કેવો ગૂંથાઈ ગયો છે. ‘સવારની વેળા થઈ.’ ‘ચા નાસ્તાની વેળા થઈ.’ ‘જમવાની વેળાએ ટીવી બંધ રાખતા હો તો?’ ‘આ વળી રાતની વેળાએ કોણ આવવા નવરું પડ્યું?’ વગેરે. તેમાંય કામની વેળા ને આરામની વેળા તો પાછી અલગ. હમણાં છત્રીવેળા ચાલે છે ! કારણ ?

ચોમાસાની ઋતુ આવે એટલે પહેલી તૈયારી છત્રીની કરવાની આવે. આખા વરસમાં અમુક જ ખાસ દિવસોએ વપરાતી હોવા છતાં છત્રી એટલી તો જડબેસલાક રીતે મગજમાં ભરાઈ ગઈ હોય ને કે, દર ચોમાસે નવી છત્રી લેવી ન પડે એટલે આગલા વરસની છત્રીને યાદ કરાય. એ છત્રી કે છત્રીઓનું વિગતે વર્ણન પણ કરાય. બધાનાં ઘરમાં કંઈ ડઝનના ભાવે છત્રીઓ ના હોય એટલે દરેકને પોતાની છત્રી બરાબર યાદ હોય. કયો તાર વાંકો વળી ગયો છે કે કયા તાર સાથે કપડાની લેણાદેણી નથી ને ત્યાંથી કપડાની સિલાઈ કરાવવાની બાકી જ રહી ગઈ છે, કઈ છત્રીના હાથામાંનું બટન બરાબર કામ નથી આપતું કે કઈ છત્રીનો હાથો તરડાઈ ગયો છે વગેરે જેવી સઘળી બારીકી દરેકના મનમાં કોતરાઈ ગઈ હોય. બીજે વર્ષે પણ આબેહૂબ એ જ વર્ણનની છત્રી નીકળે !

છત્રીએ વર્ષોથી પોતાનો ભાવ જાળવી રાખ્યો છે. બહુ ધીમા ભાવવધારા સાથે હજીય એ આમજનતાને પોસાય એવા ભાવે પણ મળી રહે છે. કેવી નવાઈની વાત કહેવાય કે, ‘યુઝ એન્ડ થ્રો’ના જમાનામાં હજીય આપણે દર વર્ષે નવી છત્રી લેતાં નથી ! ચાલે ત્યાં સુધી એટલે કે, કરકસરની છેલ્લી હદ સુધી પણ આપણે છત્રી–એક જ છત્રી ચલાવ્યે રાખીએ છીએ. ચોમાસું પૂરું થાય એટલે એમ નહીં કે, ફેંકી દઈએ. ‘આવતે વર્ષે નવી લઈશું.’ એવો તો વિચાર સુધ્ધાં આપણા મગજમાં ન આવે !

કોઈ વાર જો છત્રીનો હાથો તૂટી જાય તો આપણે નવો હાથો નંખાવી દઈએ. ઑટોમેટિક છત્રીનું બટન કે સ્પ્રિંગ બગડી જાય તો મગજની સ્પ્રિંગ છટકાવ્યા વગર તરત રિપેર કરાવી લઈએ. વરસાદમાં ભીંજાવાનું, માંદા પડવાનું,બીજાની છત્રી કે લિફ્ટ વારંવાર માંગવાનું આપણા માટે તેમ જ બીજા માટે પણ સારું નથી. આપણે તો છત્રીનું આખેઆખું કવર એટલે કે કપડું પણ બદલાવવા જેવું લાગે તો નવું નંખાવી લઈએ પણ છત્રી તો એ જ વાપરવાની ! આ બધી કસર કરવામાં એક જ ગણત્રી હોય કે, ‘નવી છત્રી ક્યાં લેવાની? જો પચાસ સાંઠ રુપિયામાં કામ પતી જતું હોય તો નક્કામો ખર્ચો કરવાનો.’ જાણે કે, છત્રી હજાર બે હજારની આવતી હોય !

ખેર, આ વર્ષે મારે છત્રી સંધાવવી પડવાની છે ને મને કોઈ ગમે તેવું ભાષણ, છત્રીને લઈને આપી જાય તે મંજૂર નથી. એટલે આટલી લાંબી પ્રસ્તાવના પછી મૂળ વાત પર આવું કે, મારે છત્રી સંધાવવી છે ને ઓગસ્ટ મહિનો અડધે આવી ગયો છે તો પણ હજી છત્રી સંધાવવાનું મૂરત નીકળ્યું નથી ! હું તો રોજ રાહ જોઉં છું કે, ક્યારે એ શુભ ઘડી આવે ને ક્યારે હું ફાટેલી છત્રી લઈને નીકળું ! મને જો કે, ઘરમાંથી તો રોજ જ કોઈ ને કોઈ તો ટોકે જ કે, ‘તારી છત્રી સંધાવી લે ને. અમે કોઈ ન હોઈએ ને તારે ઘરની બહાર જવું હોય તો શું કરશે?’ મારી આંખોમાં ઝળઝળિયાં આવી જાય, ‘બધાંને મારી કેટલી કાળજી છે?’ હું તરત જ મનમાં ગાંઠ વાળું, ‘કાલે સવારે જ બજાર જઈને પહેલું કામ છત્રી સંધાવવાનું.’

ત્યાં બીજું કોઈ બોલે, ‘છત્રી રિપેર કરાવતાં કેટલા દિવસ કાઢી નાંખ્યા? અમારી છત્રી કશે બગડે કે કશે રહી જાય તો તારી છત્રી કામ આવે કે નહીં ? તારે તો કશે જવાનું નથી, પછી અમારા ખાતર તો છત્રી સંધાવી મૂક.’ હવે મારી આંખમાં દુ:ખનાં ઝળઝળિયાં આવી જાય, ‘અરેરે ! મારી ને મારી છત્રીની આ જ કિંમત? હવે તો છત્રી સંધાવવી જ નથી. છત્રી સંધાવે એ બીજા. હું તૂટેલી–ફાટેલી છત્રી લઈને ઘરમાં બેસી રહીશ પણ છત્રી તો નહીં જ સંધાવું.’

આમ આ ચોમાસાની શરુઆતમાં જ મારી છત્રી સંધાવવાની વેળા આવતાં આવતાં રહી ગઈ. મેં તો માંડી જ વાળેલું છત્રી સંધાવવાનું પણ.....

પણ, એવામાં બાજુવાળાં બેન આવી ચડ્યાં. ‘તમારી છત્રી હોય તો આપો ને. હમણાં વરસાદ પડે એવું લાગે છે ને મારે ખાસ કામથી બૅંકમા જવાનું છે. સાથે સાથે મારી છત્રી પણ સંધાવતી આવું. તમારી પાસે ક્યાં પાછી માંગવી? હમણાં તમે કશે જવાનાં તો નથી ને?’ એ બેન બહુ ઉતાવળમાં લાગ્યાં.

મને તો મરવા જેવું લાગ્યું. અરેરે ! અણીના સમયે ને મુશ્કેલીના સમયે જ  હું પાડોશણને કામ નહીં આવી શકું ? એક ફાટેલી છત્રીને કારણે ? ફટ છે મને. હવે ? કયું બહાનું કાઢું ? શું કારણ બતાવું ? પાડોશમાં જ રહે છે એટલે બધી જ ખબર છે કે, રોજ બધાં જ છત્રી લઈને જ જાય છે–ભૂલ્યા વગર. મેં જ જણાવેલું. તો ? કામવાળી ! હા, કામવાળીનું જ બહાનું કાઢું. કળીએ કળીએ કપાતા જીવ સાથે મેં કહ્યું, ‘તમને હું છત્રી ચોક્કસ આપતે પણ આજે મારી કામવાળી મારી છત્રી લઈ ગઈ છે, એની છત્રી સંધાવવાની રહી ગઈ છે એટલે. વેરી સૉરી !’ એટલું બોલતાં તો મારું ગળું સૂકાવા માંડ્યું. (બસ. બહુ થયું હવે. કાલે તો પહેલું કામ છત્રી સંધાવવા ઉપડવાનું, તે વગર ઘરમાં પગ નહીં મૂકું.)

આજના સમાચારમાં બસ આટલું જ (!)

કોઈ અહેવાલ આપવાનો હોય કે કોઈ માહિતી આપવાની હોય, ત્યારે પત્રકારો લખતા હોય છે, ‘આ લખાય છે ત્યારે (કે લખું છું ત્યારે) બહાર બૉંબ ફૂટવાના અવાજો આવી રહ્યા છે. બાળકો હાથમાં તનકતારા લઈને કોઠી સળગાવી રહ્યાં છે. ટેટા ને લવિંગીયાની લાંબી લાંબી લૂમો ફૂટી રહી છે. દિવાળી બરાબરની જામી છે.’ કોઈ કુલફી જામી હોય કે રાત જામી હોય એમ દિવાળી પણ જામે ! આ જ અહેવાલમાં એક જ વાક્ય ઊમેરીને વાર્તાલેખક લખે, ‘બહાર દિવાળીની રોશની હતી પણ મારા દિલમાં અમાસનો કાળોધબ્બ અંધકાર હતો. ’(લાઈટ જાય ત્યારે ઘરમાં મીણબત્તી રાખતાં શું થાય છે ?)

હું વરસાદને જોઈને વરસાદનો લેખ લખવા બેઠી, એટલે મને પણ એ સ્ટાઈલમાં (જોકે, ટીવી જેવા ખોટા ગુજરાતીમાં નહીં !) લખવાનું સહેજ મન થઈ આવ્યું. ‘આ લેખ ટાઈપ કરું છું ત્યારે, બહાર વરસાદ ઝરમર ઝરમર વરસી રહ્યો છે. (વરસાદ ઘરમાં વરસવાનો છે ?) વાતાવરણમાં ઠંડક પ્રસરી ગઈ છે. (વરસાદથી ઉકળાટ થાય છે ?) લોકો ચાની ને ભજિયાંની લારીએ ટોળે વળ્યા છે. (ખાઉધરાં ક્યાંના ! અહીં જાતે મૂકીને ચા પીવાની છે ને ભજિયાં બનાવવાની આળસે, સમાચાર વાંચીને કે જોઈને જીવ બાળવાનો છે. એમ પણ અહીં દૂર દૂર સુધી ભજિયાંની કોઈ લારી હોવાની શક્યતા પણ નથી. ઘરમાં પણ કોઈ ભજિયાં બનાવીને ખવડાવે એવા ચિન્હો જણાતાં નથી. જોઈશ, જ્યારે જીવ પર આવી જઈશ, ત્યારે એ જ નામ પર ગરમાગરમ ભજિયાં બનાવીને ખાઈ લઈશ. આવા વરસાદમાં ભજિયાં નહીં ખાઉં તો વરસાદ રિસાઈ જશે પાછો.)

સવારે જ છાપામાં સમાચાર વાંચ્યા કે, દેમાર, ધોધમાર, અનરાધાર, મુશળધાર, સાંબેલાધાર, (તબલાંધાર, ઢોલકધાર, શરણાઈધાર ને વાંસળીધાર) વરસાદ વરસી રહ્યો છે. વરસાદમાં ખાલી સાંબેલા ને મુશળને જ કેમ યાદ કરાય ? વરસાદના સંગીતમાં તબલાં, ઢોલક ને વાંસળીના સૂરો ક્યારેય નથી સાંભળ્યા ? શરણાઈનું આમંત્રણ નથી અનુભવ્યું ? જો ના, તો તમે વરસાદને સમજ્યા જ નથી. હજી તો ચોમાસું આવીને બેઠું છે. આપણી મહેમાનગતિ એ પેટભરીને માણી લે, ત્યાં સુધીમાં એના મિજાજને જાણી લેજો અને એના સંગીતને બરાબર માણી લેજો.

ટીવીમાં ચાંપલા અવાજમાં ને ગમ્મત પડે એવા લખાણ સાથે સમાચાર આગળ વધે છે.....‘ગઈ કાલ સવારથી પડતા અને અટકવાનું નામ ન લેતા વરસાદને કારણે શહેરમાં ઠેર ઠેર પાણી ભરાઈ ગયાં છે. લોકો બૂમો પાડે છે કે, તંત્ર ખાડે ગયું છે.’ (ભઈ, શહેરમાં આટલા બધા ખાડા છે તો તંત્ર પણ ખાડામાં જ જાય ને ?) ‘લોકો પાણીમાં છે.’ (તો તંત્રે પણ પાણીમાં જ બેસી જવું પડે ને ?) ‘લોકો હેરાન–પરેશાન થઈ ગયાં છે.’ (તો તંત્ર પણ પરેશાન છે કે, બધું કાગળ પર જ કેમ કરતાં રહી ગયું ?) ‘રોજની જીવન જરૂરિયાતની ચીજવસ્તુઓ માટે પણ લોકો વલખાં મારે છે.’ (તંત્ર વિચારમાં પડી ગયું છે કે, ફુડ પૅકેટનો ઓર્ડર તો મહિના પહેલાં આપેલો તે કેમ હજી પહોંચ્યો નથી ?) ‘મોટી મોટી વાતો કરતી સરકારનો/પાલિકાનો પ્રી–મૉન્સૂન પ્લાન ઠગારો સાબિત થયો છે, ભાંગી પડ્યો છે, નિષ્ફળ ગયો છે, પાણીમાં ગયો છે વગેરે વગેરે.’ (કોઈ પણ પ્લાન પાસ થતાં દિવસો નીકળી જાય કે ઘણી વાર મહિનાઓ પણ નીકળી જાય. ત્યારે આ તો, કુદરતની સામે પ્લાન બનાવવાનો ! કુદરતની સામે બાથ ભીડવાની ! આ કોઈ કાચાપોચાનું કામ નથી. મહિનાઓની તૈયારી જોઈએ. ‘પ્રી મૉન્સૂન’ એટલે ફક્ત ચોમાસાના થોડા દિવસો અગાઉ ના ચાલે. ખેર, હવે જે થાય તે જોયા કરો. પાણી ગમે ત્યારે ઊતરશે તો ખરાં ને ?)

સમાચારમાં વધુમાં જણાવવાનું કે, ‘પૂનામાં ભેખડ ધસી પડતાં આખું ને આખું ગામ દટાઈ ગયું છે.મૃત્યુ પામેલા લોકોનો ચોક્કસ આંકડો જાણી શકાયો નથી પણ અંદાજે સોથી બસ્સો લોકોનાં મોત થયાં હોવાની આશંકા છે.’( સો પરથી સીધો બસ્સો પર કૂદકો ? માણસના જીવની કિંમત ફક્ત આંકડામાં ?) ‘નદીના પૂરમાં સેંકડો લોકો ફસાયા હોવાની આશંકા. તંત્રની બેદરકારીને કારણે આમ બન્યું હોવાની લોકોમાં ચર્ચા. ડેમમાંથી છોડવામાં આવેલા પાણીને કારણે આ દુર્ઘટના બની હોવાનું જણાવતાં લોકો.’ (ભઈ, લોકો જ બધું જણાવશે તો તમે શું કરો છો ? માઈક ને કૅમેરા લઈને બધે પિકનિક કરતાં ફરો છો ? ચોમાસા પહેલાં તંત્ર નહોતું જાગ્યું તો તમે પણ ઊંઘતાં હતાં ? લોકોને પણ ખબર નહોતી કે, પાણીની આવક વધતાં ડેમમાંથી દર વર્ષે પાણી છોડે જ છે. એમાં કઈ નવાઈની વાત છે ? તંત્રને ભરોસે બેસી રહેવાય ? આપણી કોઈ ફરજ નહીં ?)

આજના સમાચારમાં બસ આટલું જ. વધુ સમાચાર મેળવવા જોતાં રહો, ‘આ, ઈ, ઓલું, પોલું ને ઘેલું(કરનારું) ટીવી.’

વરસાદમાં એક જાહેરાત કરવાની કે, ઘરની બહાર નીકળાય એવું ન હોય તો....

ઘરમાં એકબીજાના માથા પર બેસવાને બદલે કે બેઠાં બેઠાં ચા ને ભજિયાંનો કકળાટ કરવાને બદલે, અચાનક મળેલા આ અણમોલ અવસરનો લાભ ઊઠાવી લો. મનગમતું કંઈક વાંચો, વંચાવો, સંગીત સાંભળો, જૂના પ્રસંગોની લહાણી કરી બહુ વખતે ખડખડાટ હસવાનો લહાવો મેળવી લો. (ને સલાહ બદલ મને માફ કરો પ્લીઝ...) અને ખાસ તો, ઘરમાં નાનાં બાળકો હોય તો ઘરમાં બેઠાં બેઠાં એમને ‘ઈ–વિદ્યાલય’માં દાખલ કરી દો. પેલા રમકડાની જાહેરાત સાંભળેલી ને ? ‘બાબો રમે, બેબી રમે ને બાબા–બેબીનાં મમ્મી–પપ્પા પણ રમે.’ તો સૌને ગમે એવી ‘ઈ–વિદ્યાલય’નું સરનામું છે.........

www.evidyalay.net

આજના સમાચારમાં બસ આટલું જ.