એમ પી ટૂર (૪)-‘અમે તો ગાંડાં થઈ ગયાં!’

આ ટૂરમાં અમે બધે સરકારી મહેમાન બનેલાં, એટલે કોઈ સજા મળવાને બદલે અમને તો જે તે સ્થળની ને બજારની નજીક અને ખાસ તો કુદરતની વધારે નજીક સુંદર જગ્યાઓએ રહેવા મળેલું. સવારથી ચાથી માંડીને બધું તૈયાર જ મળતું એટલે બધે જ નાસ્તો ને જમવાનું સ્વાદિષ્ટ અને પૌષ્ટિક જ લાગતું. આ એમ પી ટુરિઝમની જાહેરાત નથી પણ સફર દરમિયાન માંદા ન પડવાની ગૅરંટી હતી. માંડૂ એટલે જાણે રાણી રૂપમતી જ હોય એમ વારંવાર એનો ઉલ્લેખ થતો રહેતો. લોકો તો બધા મહેલો જોઈને જ ધરાઈ જશે, એમ વિચારીને સરકારે પણ માંડૂને વિકસાવવાની ખાસ તકલીફ નથી લીધી, તે જો કે સારું જ થયું. નહીં તો નાનકડા ગામડા જેવું માંડૂ, શહેરી ઝાકઝમાળમાં ક્યાંય ખોવાઈ જાત. રસ્તામાં પણ ઊંચાં મકાનો કે મોટા મૉલ્સ ન દેખાયા તેને માંડૂના આશીર્વાદ જ ગણાય. માંડૂ પહોંચતાં પહેલાં રસ્તામાં ઘેટાં–બકરાં લઈ જતા એક પાઘડીવાળા કાકા દેખાયા. એના ફોટા પાડવા લલચાયેલા કૅમેરાઓએ ગાડી ઊભી રખાવી. જેવા ફોટા પડી રહ્યા કે, કાકાએ મોડેલિંગ કરવાના પૈસા માગ્યા! અચાનક લાગેલા આંચકાને હસતાં હસતાં સૌએ યોગ્ય વળતર આપીને દૂર કર્યો. નક્કી પરદેશી મહેમાનોએ પાડેલી આ ખોટી આદત હોવી જોઈએ.

રિસોર્ટમાં દાખલ થતાં જ સૌ ગાંડાં થઈ ગયાં! (ઘરે જઈને બધાં એવું જ કહેશે ને?) કુદરતમાં જ એકાકાર થઈ જાય તેવી રમણીય જગ્યા અને જાળવણી જોઈને સૌને સંતોષ થઈ ગયો. કશે નહીં ફરીએ તોય અહીં શાંતિથી બે ચાર દિવસ રહેવા જેવું તો ખરું. અમારા કૉટેજની નજક જ રહેલા અમારા પાડોશીઓ લગભગ બધા જ સિત્તેર વર્ષની ઉપરના હતા. અમને ધરપત મળી કે ચાલો હજીય આપણાથી દસ–વીસ વરસ તો ફરાશે, જો આ લોકો જેવાં જ ફિટ રહીશું તો. ખેર, રિસોર્ટની આજુબાજુ કંઈ ખાસ જોવા જેવું હતું નહીં અને સાંજ પડવાની તૈયારી હોવાથી અમે નજીક જ આવેલા એક માત્ર સ્ટોરમાં ગયાં. એમ પીનાં ખાસ વખણાતાં વસ્ત્રોનો સ્ટોર! વાહ! ગોળના ચાકાને તો જાણે માખીઓ મળી ગઈ. આરામથી બે કલાક દુકાનમાં રહેલાં લગભગ દરેક કાપડની જગ્યા અદલબદલ કરીને, ત્યાંના કર્મચારીઓને કામે વળગાડીને અમે થોડા ઘણા શૉપિંગનાં શ્રીગણેશ કર્યા. પાછાં ફર્યાં ત્યારે એક નાનકડું તળાવ કિનારે બેસવા લલચાવતું હતું પણ મચ્છરોએ ના પાડી અમને રૂમમાં મોકલી દીધાં. સવારે રાણીની અપોઈન્ટમેન્ટ હોવાથી ને ખાસ તો થાકેલાં હોવાથી માંડૂમાં પહેલી રાત અમે શાંતિથી ગુજારી.

સવારે માંડૂમાં જોવાલાયક જગ્યાઓનાં નામ ફરી એક વાર વાંચ્યાં. જહાજ મહેલ, હિંડોલા મહેલ, જામી મસ્જિદ, રૂપમતી મંડપ, માંડૂનો કિલ્લો, દરવાજા અને હોશંગશાહની કબર. ચાલો હવે, શરૂઆત ક્યાંથી કરવી તે નક્કી કરીએ. અમારા દિનેશભાઈને પણ ઈતિહાસમાં કોઈ રસ નહીં હોય પણ ફરવાની મજા આવે એટલે જ્યાં અમે કહેતાં ત્યાં બધે એ સાથે સાથે આવતો. બધે ફોટા પણ પાડ્યા કરતો. અમારાથી દસ વીસ ફૂટની દૂરી રાખીને જ એ ફરતો. કદાચ એને ખાનગીમાં ઘરમાંથી સુચના પણ અપાઈ હોય એવો અમને વહેમ પડેલો, કારણકે અચાનક કોઈને હાડવૈદની કે સ્ટ્રેચરની જરૂર પડી આવે તો? તોફાની ટોળી બહુ વખતે ભેગી થઈ છે તો કંઈ કહેવાય નહીં. ખેર, અમને પણ રાહત હતી. દિનેશ તો એના મોબાઈલ ને માવામાં જ મશગૂલ રહેતો એટલે આમેય અમને ક્યાં નડવાનો હતો?

જામી મસ્જિદ જોવા જતી વખતે, રસ્તામાં નાનકડાં છાપરાં કે ધાબાવાળા ઘરો ની બહાર રમતાં બાળકો, બેસી રહેલા વૃધ્ધો ને સ્ત્રીઓ કામ કરતી નજરે પડી. જુવાનિયા મોટા ભાગે ગામ છોડી શહેરોમાં કમાવા નીકળી ગયેલા. આવા ગામમાં કામ પણ શું મળે? ટુરિસ્ટ ગાઈડ પણ કેટલા બને? દરેક ગામડાની કથા અહીં પણ નજરે પડી. આ પ્રદેશની કલા દરેક ઘર પર સુંદર ચિતરામણ રૂપે દેખાઈ. કલાને ગરીબી સાથે કોઈ મતલબ નહીં. આજુબાજુ નાનાં તળાવ પણ અવારનવાર દેખાયાં. નાનકડાં ખેતરો લહેરાતાં હતાં. એક નવી જ જાતનાં વૃક્ષો અમને ઠેર ઠેર જોવા મળ્યાં. જાણવા મળ્યું કે, એમનું આયુષ્ય ત્રણ હજાર વર્ષનું, ઊંચાઈ પંચોતેર ફીટ અને પહોળાઈ પાંત્રીસ ફીટની હોય છે. ખાસ્સા મોટા ફળથી સમૃધ્ધ એ વૃક્ષની પણ વાર્તા છે! એ ફરી કોઈ વાર જાણીશું. પહેલાં જામા મસ્જિદ.

દૂરથી એક નાનકડી બજાર દેખાઈ. એ માંડૂનું બસ કે ટૅક્સી સ્ટૅન્ડ જે ગણો તે હતું. અમે ભારતની મોટામાં મોટી જામા મસ્જિદની બહાર ઊભા હતાં જેની બરાબર સામે ‘અશરફી મહેલ’ હતો. અશરફી? એટલે સોનામહોર? વાહ! આ મહેલના નામ પાછળની અજબ વાર્તા જાણી ગમ્મત થઈ. ઊંચા પગથિયાં ધરાવતા આ મહેલના દરેક પગથિયે રાજા પોતાની જાડી રાણીઓ માટે એક એક અશરફી મુકાવતો. અશરફીને બહાને પગથિયાંની ચડઉતર કરવામાં જ રાણીની તબિયત ઊતરી જતી! એવી પણ વાર્તા છે કે સગર્ભા નૂરજહાં પણ આ પગથિયાં ચડેલી. તે જમાનામાં જિમ તો નહોતાં એટલે શું થાય? આજે જિમવાળા પોતાને ત્યાં આવનારને દરેક પગથિયે એક એક અશરફી મૂકવાનું કહે જ છે ને?

એક જમાનામાં અહીં મદ્રેસા હતી જ્યાં પછીથી ખિલજીની કબર બની. ભૂતકાળમાં સાત માળના બનેલા આ ભવ્ય મહેલની હાલત જોઈ દયા આવી, જેના માંડ દસેક ટકા જ બચેલા. તદ્દન જર્જરિત હાલતમાં આ વિજય ટાવરને જોઈને અમે જામા મસ્જિદ તરફ વળ્યાં. જામી કે જામા મસ્જિદની બહાર બાળકો રમતાં–રખડતાં દેખાયાં. થોડી લારીઓ હતી અને ખાણીપીણી સિવાય પરચુરણ વસ્તુઓની દુકાનો તેમ જ ટુરિસ્ટોની ગાડીઓ તો ખરી જ.

મને યાદ આવ્યું કે આવી કોઈ ઐતિહાસિક ઈમારત જોઈએ, ત્યારે મારે ખાસ મારા દીકરા ને વહુને ફોન કરવાનો કે અમે ફલાણી ઈમારતની સામે ઊભાં છીએ. મેં ફોન લગાવ્યો. એ લોકોને ભણવામાં માંડૂનું સ્થાપત્ય આવેલું એટલે આ આખી ઈમારતનું માપ મોઢે! ‘ફલાણો પિલર આટલા મીટર ઊંચો છે ને ઢીંકણી દિવાલ આટલી લાંબી છે. આ દરવાજાની કમાન આવી છે ને તે ખૂણામાં આટલા માપની તેટલી બારીઓ છે ને આખા પરિસરમાં આટલા માપના અમુકતમુક થાંભલા છે. રાજાનું સિંહાસન આટલું મોટું ને ફલાણી ઊંચાઈએ છે. પાછળ રાણીઓ માટે આટલી ગૅલેરી છે. હજ્જારોની સંખ્યામાં લોકો બેસી શકે એટલી વિશાળ જગ્યા છે’ બાપ રે! આટલું બધું તો આ મસ્જિદ બંધાવનાર રાજા હોશંગશાહ અને મોહમદ ખિલજીને પણ યાદ નહીં હોય. મને કોઈ બચાવો આ ઈતિહાસથી ને આ સ્થાપત્યથી. મને ફક્ત આ જગ્યાની શાંતિ, અહીંનું વાતાવરણ ને અહીંની સુગંધ માણવી છે. જો કે, મને ન ગમે તેથી શું? આ ભવ્ય ઈમારતોમાં તો જેમને રસ હોય કે અભ્યાસનો વિષય હોય તેમના માટે તો આજેય અહીંનો ઈતિહાસ ને સ્થાપત્ય કોઈ ખજાનાથી કમ નથી.

આખી મસ્જિદની અંદર ફરતાં, ફોટા પાડતાં–પડાવતાં ને વાતોની મજા લેતાં અમે બહાર આવીને એક લારી પર લીંબુ શરબત પીવા ઊભાં. વાહ! મજા પડી ગઈ. શરબતની નહીં, પેલા લારીવાળાની જબાને સડસડાટ બોલાતા આંબલીના ઈતિહાસની. અમને તો જલસા થઈ ગયા. એની પાસે ફરી વાર બધું બોલાવડાવી મેં એનું મજાનું લેક્ચર રેકોર્ડ કરી લીધું.
(તસવીરો–ગૂગલની મહેરબાની)

તળાવને કિનારે મુકામ

બાંકડા પર નિરાંતે

ભવ્ય જામી મસ્જિદ

જામી મસ્જિદના પ્રવેશદુવારે

અશરફી મહેલ